شاهنامه فردوسی – پادشاهی اسکندر

سکندر چو بر تخت بنشست گفت

که با جان شاهان خرد باد جفت

که پیروزگر در جهان ایزدست

جهاندار کز وی نترسد بدست

بد و نیک هم بگذرد بی‌گمان

رهایی نباشد ز چنگ زمان

هرانکس که آید بدین بارگاه

که باشد ز ما سوی ما دادخواه

اگر گاه بار آید ار نیم‌شب

به پاسخ رسد چون گشاید دو لب

چو پیروزگر فرهی دادمان

در بخت پیروز بگشادمان

همه زیردستان بیابند بهر

به کوه و بیابان و دریا و شهر

نخواهیم باژ از جهان پنج سال

جز آنکس که گوید که هستم همال

به دوریش بخشیم بسیار چیز

ز دارنده چیزی نخواهیم نیز

چو اسکندر این نیکویها بگفت

دل پادشا گشت با داد جفت

ز ایوان برآمد یکی آفرین

بران دادگر شهریار زمین

ازان پس پراگنده شد انجمن

جهاندار بنشست با رای‌زن

بفرمود تا پیش او شد دبیر

قلم خواست چینی و رومی حریر

نویسنده از کلک چون خامه کرد

سوی مادر روشنک نامه کرد

که یزدان ترا مزد نیکان دهاد

بداندیش را درد پیکان دهاد

نوشتم یکی نامه‌ای پیش ازین

نوشته درو دردها بیش ازین

چو جفت ترا روز برگشته شد

به دست یکی بنده‌بر کشته شد

بر آیین شاهان کفن ساختم

ورا زین جهان تیز پرداختم

بسی آشتی خواستم پیش جنگ

نکرد آشتی چون نبودش درنگ

ز خونش بپیچید هم دشمنش

به مینو رساناد یزدان تنش

نیابد کسی چاره از چنگ مرگ

چو باد خزانست و ما همچو برگ

جهان یکسر اکنون به پیش شماست

بر اندرز دارا فراوان گواست

که او روشنک را به من داد و گفت

که چون او بباید ترا در نهفت

کنون با پرستنده و دایگان

از ایران بزرگان پرمایگان

فرستید زودش به نزدیک من

زداید مگر جان تاریک من

بدارید چون پیش بود اصفهان

ز هر سو پراگنده کارآگهان

همه کارداران با شرم و داد

که دارای دارابشان کار داد

وز آنجا نخواهید فرمان رواست

همه شهر ایران پیش شماست

دل خویش را پر مدارا کنید

مرا در جهان نام دارا کنید

سوی روشنک همچنین نامه‌ای

ز شاه جهاندار خودکامه‌ای

نخست آفرین کرد بر کردگار

جهاندار و دانا و پروردگار

دگر گفت کز گوهر پادشا

نزاید مگر مردم پارسا

دلارای با نام و با رای و شرم

سخن گفتن خوب و آوای نرم

پدر مر ترا پیش ما را سپرد

وزان پس شد و نام نیکی ببرد

چو آیی شبستان و مشکوی من

ببینی تو باشی جهانجوی من

سر بانوانی و زیبای تاج

فروزندهٔ یاره و تخت عاج

نوشتیم نامه بر مادرت

که ایدر فرستد ترا در خورت

به آیین فرزند شاهنشهان

به پیش اندرون موبد اصفهان

پرستنده و تاج شاهان و مهد

هم آن را که خوردی ازو شیر و شهد

به مشکوی ما باش روشن‌روان

توی در شبستان سر بانوان

همیشه دل شرم جفت تو باد

شبستان شاهان نهفت تو باد

بیامد یکی فیلسوفی چو گرد

سخنهای شاه جهان یاد کرد

دلارای چون آن سخنها شنید

یکی باد سرد از جگر برکشید

ز دارا ز دیده ببارید خون

که بد ریخته زیر خاک اندرون

نویسندهٔ نامه را پیش خواند

همه خون ز مژگان به رخ برفشاند

مر آن نامه را خوب پاسخ نوشت

سخنهای با مغز و فرخ نوشت

نخست آفرین کرد بر کردگار

جهاندار دادار پروردگار

دگر گفت کز کار گردان سپهر

کزویست پرخاش و آرام و مهر

همی فر دارا همی خواستیم

زبان را به نام وی آراستیم

کنون چون زمان وی اندر گذشت

سر گاه او چوب تابوت گشت

ترا خواهم اندر جهان نیکوی

بزرگی و پیروزی و خسروی

به کام تو خواهم که باشد جهان

برین آشکارا ندارم نهان

شنیدم همه هرچ گفتی ز مهر

که از جان تو شاد بادا سپهر

ازان دخمه و دار وز ماهیار

مکافات بدخواه جانوشیار

چو خون خداوند ریزد کسی

به گیتی درنگش نباشد بسی

دگر آنک جستی همی آشتی

بسی روز با پند بگذاشتی

نیاید ز شاهان پرستندگی

نجوید کس از تاجور بندگی

به جای شهنشاه ما را توی

چو خورشید شد ماه ما را توی

مبادا به گیتی به جز کام تو

همیشه بر ایوانها نام تو

دگر آنک از روشنک یاد کرد

دل ما بدان آرزو شاد کرد

پرستندهٔ تست ما بنده‌ایم

به فرمان و رایت سرافگنده‌ایم

درودت فرستاد و پاسخ نوشت

یکی خوب پاسخ بسان بهشت

چو شاه زمانه ترا برگزید

سر از رای او کس نیارد کشید

نوشتیم نامه سوی مهتران

به پهلو نژادان جنگاوران

که فرمان داراست فرمان تو

نپیچد کسی سر ز پیمان تو

فرستاده را جامه و بدره داد

ز گنجش ز هرگونه‌ای بهره داد

چو رومی به نزد سکندر رسید

همه یاد کرد آنچ دید و شنید

وزان تخت و آیین و آن بارگاه

تو گفتی که زنده‌ست بر گاه شاه

سکندر ز گفتار او گشت شاد

به آرام تاج کیی بر نهاد

ز عموریه مادرش را بخواند

چو آمد سخنهای دارا براند

بدو گفت نزد دلارای شو

به خوبی به پیوند گفتار نو

به پرده درون روشنک را ببین

چو دیدی ز ما کن برو آفرین

ببر طوق با یاره و گوشوار

یکی تاج پر گوهر شاهوار

صد اشتر ز گستردنیها ببر

صد اشتر ز هر گونه دیبا به زر

هم از گنج دینار چو سی هزار

به بدره درون کن ز بهر نثار

ز رومی کنیزک چو سیصد ببر

دگر هرچ باید همه سر به سر

یکی جام زر هر یکی را به دست

بر آیین خوبان خسروپرست

ابا خویشتن خادمان بر براه

ز راه و ز آیین شاهان مکاه

بشد مادر شاه با ترجمان

ده از فیلسوفان شیرین‌زبان

چو آمد به نزدیکی اصفهان

پذیره شدندش فراوان مهان

بیامد ز ایوان دلارای پیش

خود و نامداران به آیین خویش

به دهلیز کردند چندان نثار

که بر چشم گنج درم گشت خوار

به ایوان نشستند با رای‌زن

همه نامداران شدند انجمن

دلارای برداشت چندان جهیز

که شد در جهان روی بازار تیز

شتر در شتر رفت فرسنگها

ز زرین و سیمین وز رنگها

ز پوشیدنی و ز گستردنی

ز افگندنی و پراگندنی

ز اسپان تازی به زرین ستام

ز شمشیر هندی به زرین نیام

ز خفتان و از خود و برگستوان

ز گوپال و ز خنجر هندوان

چه مایه بریده چه از نابرید

کسی در جهان بیشتر زان ندید

ز ایوان پرستندگان خواستند

چهل مهد زرین بیاراستند

یکی مهد با چتر و با خادمان

نشست اندرو روشنک شادمان

ز کاخ دلارای تا نیم راه

درم بود و دینار و اسپ و سپاه

ببستند آذین به شهر اندرون

پر از خنده لبها و دل پر ز خون

بران چتر دیبا درم ریختند

ز بر مشک سارا همی بیختند

چو ماه اندر آمد به مشکوی شاه

سکندر بدو کرد چندی نگاه

بران برز و بالا و آن خوب چهر

تو گفتی خرد پروریدش به مهر

چو مادرش بر تخت زرین نشاند

سکندر بروبر همی جان فشاند

نشستند یک هفته با او به هم

همی رای زد شاه بر بیش و کم

نبد جز بزرگی و آهستگی

خردمندی و شرم و شایستگی

ببردند ز ایران فراوان نثار

ز دینار وز گوهر شاهوار

همه شهر ایران و توران و چین

به شاهی برو خواندند آفرین

همه روی گیتی پر از داد شد

به هر جای ویرانی آباد شد

چنین گفت گویندهٔ پهلوی

شگفت آیدت کاین سخن بشنوی

یکی شاه بد هند را نام کید

نکردی جز از دانش و رای صید

دل بخردان داشت و مغز ردان

نشست کیان افسر موبدان

دمادم به ده شب پس یکدگر

همی خواب دید این شگفتی نگر

به هندوستان هرک دانا بدند

به گفتار و دانش توانا بدند

بفرمود تا ساختند انجمن

هرانکس که دانا بد و رای‌زن

همه خوابها پیش ایشان بگفت

نهفته پدید آورید از نهفت

کس آن را گزارش ندانست کرد

پراندیشه شدشان دل و روی زرد

یکی گفت با کید کای شهریار

خردمند وز مهتران یادگار

یکی نامدارست مهران به نام

ز گیتی به دانش رسیده به کام

به شهر اندرش خواب و آرام نیست

نشستش به جز با دد و دام نیست

ز تخم گیاهای کوهی خورد

چو ما را به مردم همی نشمرد

نشستنش با غرم و آهو بود

ز آزار مردم به یکسو بود

ز چیزی به گیتی نیابد گزند

پرستنده مردی و بختی بلند

مرین خوابها را به جز پیش اوی

مگو و ز نادان گزارش مجوی

چنین گفت با دانشی کید شاه

کزین پرهنر بگذری نیست راه

هم‌انگه باسپ اندر آورد پای

به آواز مهران بیامد ز جای

حکیمان برفتند با او به هم

بدان تا سپهبد نباشد دژم

جهاندار چون نزد مهران رسید

بپرسید داننده را چون سزید

بدو گفت کای مرد یزدان‌پرست

که در کوه با غرم داری نشست

به ژرفی بدین خواب من گوش دار

گزارش کن و یک به یک هوش دار

چنان دان که یک شب خردمند و پاک

بخفتم برام بی‌ترس و باک

یکی خانه دیدم چو کاخی بزرگ

بدو اندرون ژنده پیلی سترگ

در خانه پیداتر از کاخ بود

به پیش اندرون تنگ سوراخ بود

گذشتی ز سوراخ پیل ژیان

تنش را ز تنگی نکردی زیان

ز روزن گذشتی تن و بوم اوی

بماندی بدان خانه خرطوم اوی

دگر شب بدان گونه دیدم که تخت

تهی ماندی از من ای نیک‌بخت

کیی برنشستی بران تخت عاج

به سر بر نهادی دل‌افروز تاج

سه دیگر شب از خوابم آمد شتاب

یکی نغز کرپاس دیدم به خواب

بدو اندر آویخته چار مرد

رخان از کشیدن شده لاژورد

نه کرپاس جایی درید آن گروه

نه مردم شدی از کشیدن ستوه

چهارم چنان دیدم ای نامدار

که مردی شدی تشنه بر جویبار

همی آب ماهی برو ریختی

سر تشنه از آب بگریختی

جهان مرد و آب از پس او دوان

چه گوید بدین خواب نیکی گمان

به پنجم چنان دید جانم به خواب

که شهری بدی هم به نزدیک آب

همه مردمش کور بودی به چشم

یکی را ز کوری ندیدم به خشم

ز داد و دهش وز خرید و فروخت

تو گفتی همی شارستان برفروخت

ششم دیدم ای مهتر ارجمند

که شهری بدندی همه دردمند

شدندی بپرسیدن تن درست

همی دردمند آب ایشان بجست

همی گفت چونی به درد اندرون

تنی دردمند و دلی پر ز خون

رسیده به لب جان ناتن‌درست

همه چارهٔ تن‌درستان بجست

چو نیمی ز هفتم شب اندر گذشت

جهنده یکی باره دیدم به دشت

دو پا و دو دست و دو سر داشتی

به دندان گیا نیز بگذاشتی

چران داشتی از دو رویه دهن

نبد بر تنش جای بیرون شدن

بهشتم سه خم دیدم ای پاکدین

برابر نهاده بروی زمین

دو پرآب و خمی تهی در میان

گذشته به خشکی برو سالیان

ز دو خم پر آب دو نیک مرد

همی ریختند اندرو آب سرد

نه از ریختن زین کران کم شدی

نه آن خشک را دل پر از نم شدی

نهم شب یکی گاو دیدم به خواب

بر آب و گیا خفته بر آفتاب

یکی خوب گوساله در پیش اوی

تنش لاغر و خشک و بی‌آب روی

همی شیر خوردی ازو ماده گاو

کلان گاو گوساله بی زور و تاو

اگر گوش داری به خواب دهم

نرنجی همی تا بدین سر دهم

یکی چشمه دیدم به دشتی فراخ

وزو بر زبر برده ایوان و کاخ

همه دشت یکسر پر از آب و نم

ز خشکی لب چشمه گشت دژم

سزد گر تو پاسخ بگویی نهان

کزین پس چه خواهد بدن در جهان

چو بشنید مهران ز کید این سخن

بدو گفت ازین خواب دل بد مکن

نه کمتر شود بر تو نام بلند

نه آید بدین پادشاهی گزند

سکندر بیارد سپاهی گران

ز روم و ز ایران گزیده سران

چو خواهی که باشد ترا آب‌روی

خرد یار کن رزم او را مجوی

ترا چار چیزست کاندر جهان

کسی آن ندید از کهان و مهان

یکی چون بهشت برین دخترت

کزو تابد اندر زمین افسرت

دگر فیلسوفی که داری نهان

بگوید همه با تو راز جهان

سه دیگر پزشکی که هست ارجمند

به دانندگی نام کرده بلند

چهارم قدح کاندرو ریزی آب

نه ز آتش شود کم نه از آفتاب

ز خوردن نگیرد کمی آب اوی

بدین چیزها راست کن آب روی

چو آید بدین باش و مسگال جنگ

چو خواهی که ایدر نسازد درنگ

بسنده نباشی تو با لشکرش

نه با چاره و گنج و با افسرش

چو بر کار تو رای فرخ کنیم

همان خواب را نیز پاسخ کنیم

یکی خانه دیدی و سوراخ تنگ

کزو پیل بیرون شدی بی‌درنگ

تو آن خانه را همچو گیتی شناس

همان پیل شاهی بود ناسپاس

که بیدادگر باشد و کژ گوی

جز از نام شاهی نباشد بدوی

ازین پس بیاید یکی پادشا

چنان سست و بی‌سود و ناپارسا

به دل سفله باشد به تن ناتوان

به آز اندرون نیز تیره‌روان

کجا زیردستانش باشند شاد

پر از غم دل شاه و لب پر ز باد

دگر آنک دیدی ز کرپاس نغز

گرفته ورا چار پاکیزه مغز

نه کرپاس نغز از کشیدن درید

نه آمد ستوه آنک او را کشید

ازین پس بیاید یکی نامدار

ز دشت سواران نیزه گزار

یکی مرد پاکیزه و نیکخوی

بدو دین یزدان شود چارسوی

یکی پیر دهقان آتش‌پرست

که بر واژ برسم بگیرد بدست

دگر دین موسی که خوانی جهود

که گوید جز آن را نشاید ستود

دگر دین یونانی آن پارسا

که داد آورد در دل پادشا

چهارم بیاید همین پاک‌رای

سر هوشمندان برآرد ز جای

چنان چارسو از پی پاس را

کشیدند زانگونه کرپاس را

تو کرپاس را دین یزدان شناس

کشنده چهار آمد از بهر پاس

همی درکشد این ازان آن ازین

شوند آن زمان دشمن از بهر دین

دگر تشنه‌ای کو شد از آب خوش

گریزان و ماهی ورا آب‌کش

زمانی بیاید که پاکیزه مرد

شود خوار چون آب دانش بخورد

به کردار ماهی به دریا شود

گر از بدکنش بر ثریا شود

همی تشنگان را بخواند برآب

کس او را ز دانش نسازد جواب

گریزند زان مرد دانش‌پژوه

گشایند لبها به بد هم‌گروه

به پنجم که دیدی یکی شارستان

بدو اندرون ساخته کارستان

پر از خورد و داد و خرید و فروخت

تو گفتی زمان چشم ایشان بدوخت

ز کوری یکی دیگری را ندید

همی این بدان آن بدین ننگرید

زمانی بیاید کزان سان شود

که دانا پرستار نادان شود

بدیشان بود دانشومند خوار

درخت خردشان نیاید به بار

ستایندهٔ مرد نادان شوند

نیایش کنان پیش یزدان شوند

همی داند آنکس که گوید دروغ

همی زان پرستش نگیرد فروغ

ششم آنک دیدی بر اسپی دو سر

خورش را نبودی بروبر گذر

زمانی بیاید که مردم به چیز

شود شاد و سیری نیابند نیز

نه درویش یابد ازو بهره‌ای

نه دانش پژوهی و نه شهره‌ای

جز از خویشتن را نخواهند بس

کسی را نباشند فریادرس

به هفتم که پرآب دیدی سه خم

یکی زو تهی مانده بد تا بدم

دو از آب دایم سراسر بدی

میانه یکی خشک و بی‌بر بدی

ازین پس بیاید یکی روزگار

که درویش گردد چنان سست و خوار

که گر ابر گردد بهاران پرآب

ز درویش پنهان کند آفتاب

نبارد بدو نیز باران خویش

دل مرد درویش زو گشته ریش

توانگر ببخشد همی این بران

یکی با دگر چرب و شیرین‌زبان

شود مرد درویش را خشک لب

همی روز را بگذراند به شب

دگر آنک گاوی چنان تن درست

ز گوسالهٔ لاغر او شیر جست

چو کیوان به برج ترازو شود

جهان زیر نیروی بازو شود

شود کار بیمار و درویش سست

وزو چیز خواهد همی تن‌درست

نه هرگز گشاید سر گنج خویش

نه زو باز دارد به تن رنج خویش

دگر چشمه‌ای دیدی از آب خشک

به گرد اندرش آبهای چو مشک

نه زو بردمیدی یکی روشن آب

نه آن آبها را گرفتی شتاب

ازین پس یکی روزگاری وبد

که اندر جهان شهریاری بود

که دانش نباشد به نزدیک اوی

پر از غم بود جان تاریک اوی

همی هر زمان نو کند لشکری

که سازند زو نامدار افسری

سرانجام لشکر نماند نه شاه

بیاید نو آیین یکی پیش‌گاه

کنون این زمان روز اسکندرست

که بر تارک مهتران افسرست

چو آید بدو ده تو این چار چیز

برآنم که چیزی نخواهد به نیز

چو خشنود داری ورا بگذرد

که دانش پژوهست و دارد خرد

ز مهران چو بشنید کید این سخن

برو تازه شد روزگار کهن

بیامد سر و چشم او بوس داد

دلارام و پیروز برگشت شاد

ز نزدیک دانا چو برگشت شاه

حکیمان برفتند با او براه

سکندر چو کرد اندر ایران نگاه

بدانست کو را شد آن تاج و گاه

همی راه و بی‌راه لشکر کشید

سوی کید هندی سپه برکشید

به جایی که آمد سکندر فراز

در شارستانها گشادند باز

ازان مرز کس را به مردم نداشت

ز ناهید مغفر همی برگذاشت

چو آمد بران شارستان بزرگ

که میلاد خواندیش کید سترگ

بران مرز لشکر فرود آورید

همه بوم ایشان سپه گسترید

نویسندهٔ نامه را خواندند

به پیش سکندرش بنشاندند

یکی نامه بنوشت نزدیک کید

چو شیری که ارغنده گردد به صید

ز اسکندر راد پیروزگر

خداوند شمشیر و تاج و کمر

سر نامه بود آفرین از نخست

بدانکس که دل را به دانش بشست

ز کار آن گزیند که بی‌رنج‌تر

چو خواهد که بردارد از گنج بر

گراینده باشد به یزدان پاک

بدو دارد امید و زو ترس و باک

بداند که ما تخت را مایه‌ایم

جهاندار پیروز را سایه‌ایم

نوشتم یکی نامه نزدیک تو

که روشن کند جان تاریک تو

هم‌آنگه که بر تو بخواند دبیر

منه پیش و این را سگالش مگیر

اگر شب رسد روشنی را مپای

هم‌اندر زمان سوی فرمان گرای

وگر بگذری زین سخن نگذرم

سر و تاج و تختت به پی بسپرم

چو نامه بر کید هندی رسید

فرستادهٔ پادشا را بدید

فراوانش بستود و بنواختش

به نیکی بر خویش بنشاختش

بدو گفت شادم ز فرمان اوی

زمانی نگردم ز پیمان اوی

ولیکن برین گونه ناساخته

بیایم دمان گردن افراخته

نباشد پسند جهان‌آفرین

نه نزدیک آن پادشاه زمین

هم‌انگه بفرمود تا شد دبیر

قلم خواست هندی و چینی حریر

مران نامه را زود پاسخ نوشت

بیاراست بر سان باغ بهشت

نخست آفرین کرد بر کردگار

خداوند پیروز و به روزگار

خداوند بخشنده و دادگر

خداوند مردی و هوش و هنر

دگر گفت کز نامور پادشا

نپیچد سر مردم پارسا

نشاید که داریم چیزی دریغ

ز دارندهٔ لشکر و تاج و تیغ

مرا چار چیزست کاندر جهان

کسی را نبود آشکار و نهان

نباشد کسی را پس از من به نیز

بدین گونه اندر جهان چار چیز

فرستم چو فرمان دهد پیش اوی

ازان تازه گردد دل و کیش اوی

ازان پس چو فرمایدم شهریار

بیایم پرستش کنم بنده‌وار

فرستاده آمد به کردار باد

بگفت آنچ بشنید و نامه بداد

سکندر فرستاده از گفت رو

به نزدیک آن نامور بازشو

بگویش که آن چیست کاندر جهان

کسی را نبود آشکار و نهان

بدیدند خود بودنی هرچ بود

سپهر آفرینش نخواهد فزود

بیامد فرستاده را نزد شاه

به کردار آتش بپیمود راه

چنین گفت با کید کاین چار چیز

که کس را به گیتی نبودست نیز

همی شاه خواهد که داند که چیست

که نادیدنی پاک نابود نیست

چو بشنید کید آن ز بیگانه جای

بپردخت و بنشست با رهنمای

فرستاده را پیش بنشاختند

ز هر در فراوانش بنواختند

ازان پس فرستاده را شاه گفت

که من دختری دارم اندر نهفت

که گر بیندش آفتاب بلند

شود تیره از روی آن ارجمند

کمندست گیسوش همرنگ قیر

همی آید از دو لبش بوی شیر

خم آرد ز بالای او سرو بن

گلفشان شود چو سراید سخن

ز دیدار و چهرش سخن بگذرد

همی داستان را خرد پرورد

چو خامش بود جان شرمست و بس

چنو در زمانه ندیدست کس

سپهبد نژادست و یزدان‌پرست

دل شرم و پرهیز دارد به دست

دگر جام دارم که پر می‌کنی

وگر آب سر اندرو افگنی

به ده سال اگر با ندیمان به هم

نشیند نگردد می از جام کم

همت می دهد جام هم آب سرد

شگفت آنک کمی نگیرد ز خورد

سوم آنک دارم یکی نو پزشک

که علت بگوید چو بیند سرشک

اگر باشد او سالیان پیش گاه

ز دردی نپیچد جهاندار شاه

چهارم نهان دارم از انجمن

یکی فیلسوفست نزدیک من

همه بودنیها بگوید به شاه

ز گردنده خورشید و رخشنده ماه

فرستادهٔ نامور بازگشت

پی باره با باد انباز گشت

بیامد چو پیش سکندر بگفت

دل شاه گیتی چو گل بر شگفت

بدو گفت اگر باشد این گفته راست

بدین چار چیز او جهان را بهاست

چو اینها فرستد به نزدیک من

درخشان شود جان تاریک من

بر و بوم او را نکوبم به پای

برین نیکویی باز گردم به جای

گزین کرد زان رومیان مرد چند

خردمند و بادانش و بی‌گزند

یکی نامه بنوشت پس شهریار

پر از پوزش و رنگ و بوی و نگار

که نه نامور ز استواران خویش

ازین پرهنر نامداران خویش

خردمند و بادانش و شرم و رای

جهانجوی و پردانش و رهنمای

فرستادم اینک به نزدیک تو

نه پیچند با رای باریک تو

تو این چیزها را بدیشان نمای

همانا بباشد هم‌انجا به جای

چو من نامه یابم ز پیران خویش

جهاندیده و رازداران خویش

که بگذشت بر چشم ما چار چیز

که کس را به گیتی نبودست نیز

نویسم یکی نامهٔ دلپسند

که کیدست تا باشد او شاه هند

خردمند نه مرد رومی برفت

ز پیش سکندر سوی کید تفت

چو سالار هند آن سران را بدید

فراوان بپرسید و پاسخ شنید

چنانچون ببایست بنواختشان

یکی جای شایسته بنشاختشان

دگر روز چون آسمان گشت زرد

برآهیخت خورشید تیغ نبرد

بیاراست آن دختر شاه را

نباید خود آراستن ماه را

به خانه درون تخت زرین نهاد

به گرد اندر آرایش چین نهاد

نشست از بر تخت خورشید چهر

ز ناهید تابنده‌تر بر سپهر

برفتند بیدار نه مرد پیر

زبان چرب و گوینده و یادگیر

فرستادشان شاه سوی عروس

بر آواز اسکندر فیلقوس

بدیدند پیران رخ دخت شاه

درفشان ازو یاره و تخت و گاه

فرو ماندند اندرو خیره خیر

ز دیدار او سست شد پای پیر

خردمند نه پیر مانده به جای

زبانها پر از آفرین خدای

نه جای گذر دید ازیشان یکی

نه زو چشم برداشتند اندکی

چو فرزانگان دیرتر ماندند

کس آمد بر شاهشان خواندند

چنین گفت با رومیان شهریار

که چندین چرا بودتان روزگار

همو آدمی بودکان چهره داشت

به خوبی ز هر اختری بهره داشت

بدو گفت رومی که ای شهریار

در ایوان چنو کس نبیند نگار

کنون هر یکی از یک اندام ماه

فرستیم یک نامه نزدیک شاه

نشستند پس فیلسوفان بهم

گرفتند قرطاس و قیر و قلم

نوشتند هر موبدی ز آنک دید

که قرطاس ز انقاس شد ناپدید

ز نزدیک ایشان سواری برفت

به نزد سکندر به میلاد تفت

چو شاه جهان نامه‌هاشان بخواند

ز گفتارشان در شگفتی بماند

به نامه هر اندام را زو یکی

صفت کرده بودند لیک اندکی

بدیشان جهاندار پاسخ نوشت

که بخ‌بخ که دیدم خرم بهشت

کنون بازگردید با چار چیز

برین بر فزونی مجویید نیز

چو منشور و عهد من او را دهید

شما با فغستان بنه برنهید

نیازارد او را کسی زین سپس

ازو در جهان یافتم داد و بس

فرستاده برگشت زان مرز و بوم

بیامد به نزدیک پیران روم

چو آن موبدان پاسخ شهریار

بدیدند با رنج دیده سوار

از ایوان به نزدیک شاه آمدند

بران نامور بارگاه آمدند

سپهدار هندوستان شاد شد

که از رنج اسکندر آزاد شد

بروبر بخواندند پس نامه را

چو پیغام آن شاه خودکامه را

گزین کرد پیران صد از هندوان

خردمند و گویا و روشن‌روان

در گنج بی‌رنج بگشاد شاه

گزین کرد ازان یاره و تاج و گاه

همان گوهر و جامهٔ نابرید

ز چیزی که شایسته‌تر برگزید

ببردند سیصد شتروار بار

همان جامه و گوهر شاهوار

صد اشتر همه بار دینار بود

صد اشتر ز گنج درم بار بود

یکی مهد پرمایه از عود تر

برو بافته زر و چندی گهر

به ده پیل بر تخت زرین نهاد

به پیلی گرانمایه‌تر زین نهاد

فغستان ببارید خونین سرشک

همی رفت با فیلسوف و پزشک

قدح هم چنان نامداری به دست

همه سرکشان از می جام مست

فغستان چو آمد به مشکوی شاه

یکی تاج بر سر ز مشک سیاه

بسان گل زرد بر ارغوان

ز دیدار او شاد شد ناتوان

چو سرو سهی بر سرش گرد ماه

نشایست کردن به مه بر نگاه

دو ابرو کمان و دو نرگس دژم

سر زلف را تاب داده به خم

دو چشمش چو دو نرگس اندر بهشت

تو گفتی که از ناز دارد سرشت

سکندر نگه کرد بالای اوی

همان موی و روی و سر و پای اوی

همی گفت کاینت چراغ جهان

همی آفرین خواند اندر نهان

بدان دادگر کو سپهر آفرید

بران گونه بالا و چهر آفرید

بفرمود تا هرک بخرد بدند

بران لشکر روم موبد بدند

نشستند و او را به آیین بخواست

به رسم مسیحا و پیوند راست

برو ریخت دینار چندان ز گنج

که شد ماه را راه رفتن به رنج

چو شد کار آن سرو بن ساخته

به آیین او جای پرداخته

بپردخت ازان پس به داننده مرد

که چون خیزد از دانش اندر نبرد

پر از روغن گاو جامی بزرگ

فرستاد زی فیلسوف سترگ

که این را به اندامها در بمال

سرون و میان و بر و پشت و یال

بیاسای تا ماندگی بفگنی

به دانش مرا جان و مغز آگنی

چو دانا به روغن نگه کرد گفت

که این بند بر من نشاید نهفت

بجان اندر افگند سوزن هزار

فرستاد بازش سوی شهریار

به سوزن نگه کرد شاه جهان

بیاورد آهنگران را نهان

بفرمود تا گرد بگداختند

از آهن یکی مهره‌ای ساختند

سوی مرد دانا فرستاد زود

چو دانا نگه کرد و آهن بسود

به ساعت ازان آهن تیره‌رنگ

یکی آینه ساخت روشن چو زنگ

ببردند نزد سکندر به شب

وزان راز نگشاد بر باد لب

سکندر نهاد آینه زیر نم

همی داشت تا شد سیاه و دژم

بر فیلسوفش فرستاد باز

بران کار شد رمز آهن دراز

خردمند بزدود آهن چو آب

فرستاد بازش هم اندر شتاب

ز دودش ز دارو کزان پس ز نم

نگردد به زودی سیاه و دژم

سکندر نگه کرد و او را بخواند

بپرسید و بر زیرگاهش نشاند

سخن گفتش از جام روغن نخست

همی دانش نامور بازجست

چنین گفت با شاه مرد خرد

که روغن بر اندامها بگذرد

تو گفتی که از فیلسوفان شهر

ز دانش مرا خود فزونست بهر

به پاسخ چنین گفتم ای پادشا

که دانا دل مردم پارسا

چو سوزن پی و استخوان بشمرد

اگر سنگ پیش آیدش بشکرد

به پاسخ به دانا چنین گفت شاه

که هر دل که آن گشته باشد سپاه

به بزم و به رزم و به خون ریختن

به هر جای با دشمن آویختن

سخن‌های باریک مرد خرد

چو دل تیره باشد کجا بگذرد

ترا گفتم این خوب گفتار خویش

روان و دل و رای هشیار خویش

سخن داند از موی باریکتر

ترا دل ز آهن نه تاریکتر

تو گفتی برین سالیان برگذشت

ز خونها دلم پر ز زنگار گشت

چگونه به راه آید این تیرگی

چه پیچم سخن را بدین خیرگی

ترا گفتم از دانش آسمان

زدایم دلت تا شوی بی‌گمان

ازان پس که چون آب گردد به رنگ

کجا کرد باید بدو کار تنگ

پسند آمدش تازه گفتار اوی

دلش تیزتر گشت بر کار اوی

بفرمود تا جامه و سیم و زر

بیاورد گنجور جامی گهر

به دانا سپردند و داننده گفت

که من گوهری دارم اندر نهفت

که یابم بدو چیز و بی دشمنست

نه چون خواسته جفت آهرمنست

به شب پاسبانان نخواهند مزد

به راهی که باشم نترسم ز دزد

خرد باید و دانش و راستی

که کژی بکوبد در کاستی

مرا خورد و پوشیدنی زین جهان

بس از شهریار آشکار ونهان

که دانش به شب پاسبان منست

خرد تاج بیدار جان منست

به بیشی چرا شادمانی کنم

برین خواسته پاسبانی کنم

بفرمای تا این برد باز جای

خرد باد جان مرا رهنمای

سکندر بدو ماند اندر شگفت

ز هر گونه اندیشه‌ها برگرفت

بدو گفت زین پس مرا بر گناه

نگیرد خداوند خورشید و ماه

خریدارم این رای و پند ترا

سخن گفتن سودمند ترا

بفرمود تا رفت پیشش پزشک

که علت بگفتی چو دیدی سرشک

سر دردمندی بدو گفت چیست

که بر درد زان پس بباید گریست

بدو گفت هر کس که افزون خورد

چو بر خوان نشیند خورش ننگرد

نباشد فراوان خورش تن درست

بزرگ آنک او تن درستی بجست

بیامیزم اکنون ترا دارویی

گیاها فراز آرم از هر سویی

که همواره باشی تو زان تن درست

نباید به دارو ترا دست شست

همان آرزوها بیفزایدت

چو افزون خوری چیز نگزایدت

همان یاد داری سخنهای نغز

بیفزاید اندر تنت خون و مغز

شوی بر تن خویشتن کامگار

دلت شاد گردد چو خرم بهار

همان رنگ چهرت به جای آورد

به هر کار پاکیزه رای آورد

نگردد پراگنده مویت سپید

ز گیتی سپیدی کند ناامید

سکندر بدو گفت نشنیده‌ام

نه کس را ز شاهان چنین دیده‌ام

گر آری تو این نغز دارو به جای

تو باشی به گیتی مرا رهنمای

خریدار گردم ترا من به جان

شوی بی‌گزند از بد بدگمان

ورا خلعت و نیکویها بساخت

ز دانا پزشکان سرش برفراخت

پزشک سراینده آمد به کوه

بیاورد با خویشتن زان گروه

ز دانایی او را فزون بود بهر

همی زهر بشناخت از پای زهر

گیاهان کوهی فراوان درود

بیفگند زو هرچ بیکار بود

ازو پاک تریاکها برگزید

بیامیخت دارو چنانچون سزید

تنش را به داروی کوهی بشست

همی داشتش سالیان تن درست

چنان شد که او شب نخفتی بسی

بیامیختی شاد با هر کسی

به کار زنان تیز بودی سرش

همی نرم جایی بجستی برش

ازان سوی کاهش گرایید شاه

نکرد اندر آن هیچ تن را نگاه

چنان بد که روزی بیامد پزشک

ز کاهش نشان یافت اندر سرشک

بدو گفت کز خفت و خیز زنان

جوان پیر گردد به تن بی‌گمان

برآنم که بی‌خواب بودی سه شب

به من بازگوی این و بگشای لب

سکندر بدو گفت من روشنم

از آزار سستی ندارد تنم

پسندیده دانای هندوستان

نبود اندر آن کار همداستان

چو شب تیره شد آن نبشته بجست

بیاورد داروی کاهش درست

همان نیز تنها سکندر بخفت

نیامیخت با ماه دیدار جفت

به شبگیر هور اندر آمد پزشک

نگه کرد و بی‌بار دیدش سرشک

بینداخت دارو به رامش نشست

یکی جام بگرفت شادان به دست

بفرمود تا خوان بیاراستند

نوازندهٔ رود و می‌خواستند

بدو گفت شاه آن چرا ریختی

چو با رنج دارو برآمیختی

ورا گفت شاه جهان دوش جفت

نجست و شب تیره تنها بخفت

چو تنها بخسپی تو ای شهریار

نیاید ترا هیچ دارو به کار

سکندر بخندید و زو شاد شد

ز تیمسار وز درد آزاد شد

وزان پس ز داننده دل کرد شاد

ورا گفت بی‌هند گیتی مباد

بزرگان و اخترشناسان همه

تو گویی به هندوستان شد رمه

وزانجا بیامد سوی خان خویش

همه شب همی ساخت درمان خویش

چو برزد سر از کوه روشن چراغ

چو دریا فروزنده شد دشت و راغ

سکندر بیامد بران بارگاه

دو لب پر ز خنده دل از غم تباه

فرستاده را دید سالار بار

بپرسید و بردش بر شهریار

یکی بدره دینار و اسپی سیاه

به رای زرین بفرمود شاه

پزشک خردمند را داد و گفت

که با پاک رایت خرد باد جفت

ازان پس بفرمود کان جام زرد

بیارند پر کرده از آب سرد

همی خورد زان جام زر هرکس آب

ز شبگیر تا بود هنگام خواب

بخوردند آب از پی خرمی

ز خوردن نیامد بدو در کمی

بدان فیلسوف آن زمان شاه گفت

که این دانش از من نباید نهفت

که افزایش آب این جام چیست

نجومیست گر آلت هندویست

چنین داد پاسخ که ای شهریار

تو این جام را خوارمایه مدار

که این در بسی سالیان کرده‌اند

بدین در بسی رنجها برده‌اند

ز اختر شناسان هر کشوری

به جایی که بد نامور مهتری

بر کید بودند کین جام کرد

به روز سپید و شب لاژورد

همی طبع اختر نگه داشتند

فراوان درین روز بگذاشتند

تو از مغنیاطیس گیر این نشان

که او را کسی کرد ز آهن‌کشان

به طبع این چنین هم شدست آب‌کش

ز گردون پذیره همی آب خوش

همی آب یابد چو گیرد کمی

نبیند به روشن دو چشم آدمی

چو گفتار دانا پسند آمدش

سخنهای او سودمند آمدش

چنین گفت پیران میلاد را

که من عهد کید از پی داد را

همی نشکنم تا بماند به جای

همی پیش او بود باید به پای

که من یافتم زو چنین چار چیز

بروبر فزونی نجوییم نیز

دو صد بارکش خواسته بر نهاد

صد افسر ز گوهر بران سر نهاد

به کوه اندر آگند چیزی که بود

ز دینار وز گوهر نابسود

چو در کوه شد گنجها ناپدید

کسی چهرهٔ آگننده ندید

همه گنج با آنک کردش نهان

ندیدند زان پس کس اندر جهان

ز گنج نهان کرده بر کوهسار

بیاورد با خویشتن یادگار

ز میلاد چون باد لشکر براند

به قنوج شد گنجش آنجا بماند

چو آورد لشکر به نزدیک فور

یکی نامه فرمود پر جنگ و شور

ز شاهنشه اسکندر فیلقوس

فروزندهٔ آتش و نعم و بوس

سوی فور هندی سپهدار هند

بلند اختر و لشکر آرای سند

سر نامه کرد آفرین خدای

کجا بود و باشد همیشه به جای

کسی را که او کرد پیروزبخت

بماند بدو کشور و تاج و تخت

گرش خوار گیرد بماند نژد

نتابد برو آفتاب بلند

شنیدی همانا که یزدان پاک

چه دادست ما را بدین تیره خاک

ز پیروزی و بخت وز فرهی

ز دیهیم وز تخت شاهنشهی

نماند همی روز ما بگذرد

کسی دیگر آید کزو بر خورد

همی نام کوشم که ماند نه ننگ

بدین مرکز ماه و پرگار تنگ

چو این نامه آرند نزدیک تو

بی‌آزار کن رای تاریک تو

ز تخت بلندی به اسپ اندر آی

مزن رای با موبد و رهنمای

ز ما ایمنی خواه و چاره مساز

که بر چاره‌گر کار گردد دراز

ز فرمان اگر یک زمان بگذری

بلندی گزینی و کنداوری

بیارم چو آتش سپاهی گران

گزیده دلیران کنداوران

چو من باسواران بیایم به جنگ

پشیمانی آید ترا زین درنگ

چو زین باره گفتارها سخته شد

نویسنده از نامه پردخته شد

نهادند مهر سکندر به روی

بجستند پیدا یکی نامجوی

فرستاده شاهش به نزدیک فور

گهی رزم گفتی گهی بزم و سور

فرستاده آمد به درگه فراز

بگفتند با فور گردن فراز

جهاندیده را پیش او خواندند

بر تخت نزدیک بنشاندند

چو آن نامه برخواند فور سترگ

برآشفت زان نامدار بزرگ

هم‌انگه یکی تند پاسخ نوشت

به پالیز کینه درختی بکشت

سر نامه گفت از خداوندپاک

بباید که باشیم با ترس و باک

نگوییم چندین سخن بر گزاف

که بیچاره باشد خداوند لاف

مرا پیش خوانی ترا شرم نیست

خرد را بر مغزت آزرم نیست

اگر فیلقوس این نوشتی به فور

تو نیز آن هم آغاز و بردار شور

ز دارا بدین سان شدستی دلیر

کزو گشته بد چرخ گردنده سیر

چو بر تخمه‌ای بگذرد روزگار

نسازند با پند آموزگار

همان نیز بزم آمدت رزم کید

بر آنی که شاهانت گشتند صید

برین گونه عنوان برین سان سخن

نیامد بما زان کیان کهن

منم فور وز فور دارم نژاد

که از قیصران کس نکردیم یاد

بدانگه که دار مرا یار خواست

دل و بخت با او ندیدیم راست

همی ژنده پیلان فرستادمش

همیدون به بازی زمان دادمش

که بر دست آن بنده‌بر کشته شد

سر بخت ایرانیان گشته شد

گر او را ز دستور بد بد رسید

چرا شد خرد در سرت ناپدید

تو در جنگ چندین دلیری مکن

که با مات کوتاه باشد سخن

ببینی کنون ژنده پیل و سپاه

که پیشت ببندند بر باد راه

همی رای تو برترین گشتن است

نهان تو چون رنگ آهرمنست

به گیتی همه تخم زفتی مکار

بترس از گزند و بد روزگار

بدین نامه ما نیکویی خواستیم

منقش دلت را بیاراستیم

چو پاسخ به نزد سکندر رسید

هم‌انگه ز لشکر سران برگزید

که باشند شایسته و پیش‌رو

به دانش کهن گشته و سال نو

سوی فور هندی سپاهی براند

که روی زمین جز به دریا نماند

به هر سو همی رفت زان‌سان سپاه

تو گفتی جز آن بر زمین نیست راه

همه کوه و دریا و راه درشت

به دل آتش جنگ‌جویان بکشت

ز رفتن سپه سربسر گشت کند

ازان راه دشوار و پیکار تند

هم‌انگه چو آمد به منزل سپاه

گروهی برفتند نزدیک شاه

که ای قیصر روم و سالار چین

سپاه ترا برنتابد زمین

نجوید همی جنگ تو فور هند

نه فغفور چینی نه سالار سند

سپه را چرا کرد باید تباه

بدین مرز بی‌ارز و زین‌گونه راه

ز لشکر نبینیم اسپی درست

که شاید به تندی برو رزم جست

ازین جنگ گر بازگردد سپاه

سوار و پیاده نیابند راه

چو پیروز بودیم تا این زمان

به هرجای بر لشگر بدگمان

کنون سربه‌سر کوه و دریا به پیش

به سیری نیامد کس از جان خویش

مگردان همه نام ما را به ننگ

نکردست کس جنگ با آب و سنگ

غمی شد سکندر ز گفتارشان

برآشفت و بشکست بازارشان

چنین گفت کز جنگ ایرانیان

ز رومی کسی را نیامد زیان

به دارا بر از بندگان بد رسید

کسی از شما باد جسته ندید

برین راه من بی‌شما بگذرم

دل اژدها را به پی بسپرم

بیینید ازان پس که رنجور فور

نپردازد از بن به رزم و به سور

مرایار یزدان و ایران سپاه

نخواهم که رومی بود نیک‌خواه

چو آشفته شد شاه زان گفت و گوی

سپه سوی پوزش نهادند روی

که ما سربسر بندهٔ قیصریم

زمین جز به فرمان او نسپریم

بکوشیم و چون اسپ گردد تباه

پیاده به جنگ اندر آید سپاه

گر از خون ما خاک دریا کنند

نشیبی ز افگنده بالا کنند

نبیند کسی پشت ما روز جنگ

اگر چرخ بار آورد کوه سنگ

همه بندگانیم و فرمان تراست

چو آزار گیری ز ما جان تراست

چو بشنید زیشان سکندر سخن

یکی رزم را دیگر افگند بن

گزین کرد ز ایرانیان سی هزار

که بودند با آلت کارزار

برفتند کارآزموده سران

زره‌دار مردان جنگاوران

پس پشت ایشان ز رومی سوار

یکی قلب دیگر همان چل هزار

پس پشت ایشان سواران مصر

دلیران و خنجرگزاران مصر

برفتند شمشیرزن چل هزار

هرانکس که بود از در کارزار

ز خویشان دارا و ایرانیان

هرانکس که بود از نژاد کیان

ز رومی و از مصری و بربری

سواران شایسته و لشکری

گزین کرد قیصر ده و دو هزار

همه رزمجوی و همه نامدار

بدان تا پس پشت او زین گروه

در و دشت گردد به کردار کوه

از اخترشناسان و از موبدان

جهاندیده و نامور بخردان

همی برد با خویشتن شست مرد

پژوهندهٔ روزگار نبرد

چو آگاه شد فور کامد سپاه

گزین کرد جای از در رزمگاه

به دشت اندرون لشکر انبوه گشت

زمین از پی پیل چون کوه گشت

سپاهی کشیدند بر چار میل

پس پشت گردان و در پیش پیل

ز هندوستان نیز کارآگاهان

برفتند نزدیک شاه جهان

بگفتند با او بسی رزم پیل

که او اسپ را بفگند از دو میل

سواری نیارد بر او شدن

نه چون شد بود راه بازآمدن

که خرطوم او از هوا برترست

ز گردون مر او را زحل یاورست

به قرطاوس بر پیل بنگاشتند

به چشم جهانجوی بگذاشتند

بفرمود تا فیلسوفان روم

یکی پیل کردند پیشش ز موم

چنین گفت کاکنون به پاکیزه رای

که آرد یکی چارهٔ این به جای

نشستند دانش پژوهان بهم

یکی چاره جستند بر بیش و کم

یکی انجمن کرد ز آهنگران

هرانکس که استاد بود اندران

ز رومی و از مصری و پارسی

فزون بود مرد از چهل بار سی

یکی بارگی ساختند آهنین

سوارش ز آهن ز آهنش زین

به میخ و به مس درزها دوختند

سوار و تن باره بفروختند

به گردون براندند بر پیش شاه

درونش پر از نفط کرده سیاه

سکندر بدید آن پسند آمدش

خردمند را سودمند آمدش

بفرمود تا زان فزون از هزار

ز آهن بکردند اسپ و سوار

ازان ابرش و خنگ و بور و سیاه

که دیدست شاهی ز آهن سپاه

از آهن سپاهی به گردون براند

که جز با سواران جنگی نماند

چو اسکندر آمد به نزدیک فور

بدید آن سپه این سپه را ز دور

خروش آمد و گرد رزم او دو روی

برفتند گردان پرخاشجوی

به اسپ و به نفط آتش اندر زدند

همه لشکر فور برهم زدند

از آتش برافروخت نفط سیاه

بجنبید ازان کاهنین بد سپاه

چو پیلان بدیدند ز آتش گریز

برفتند با لشکر از جای تیز

ز لشکر برآمد سراسر خروش

به زخم آوریدند پیلان به جوش

چو خرطومهاشان بر آتش گرفت

بماندند زان پیلبانان شگفت

همه لشکر هند گشتند باز

همان ژنده پیلان گردن فراز

سکندر پس لشکر بدگمان

همی تاخت بر سان باددمان

چنین تا هوا نیلگون شد به رنگ

سپه را نماند آن زمان جای جنگ

جهانجوی با رومیان همگروه

فرود آمد اندر میان دو کوه

طلایه فرستاد هر سو به راه

همی داشت لشکر ز دشمن نگاه

چو پیدا شد آن شوشهٔ تاج شید

جهان شد بسان بلور سپید

برآمد خروش از بر گاودم

دم نای سرغین و رویینه خم

سپه با سپه جنگ برساختند

سنانها به ابر اندر افراختند

سکندر بیامد میان دو صف

یکی تیغ رومی گرفته به کف

سواری فرستاد نزدیک فور

که او را بخواند بگوید ز دور

که آمد سکندر به پیش سپاه

به دیدار جوید همی با تو راه

سخن گوید و گفت تو بشنود

اگر دادگویی بدان بگرود

چو بشنید زو فور هندی برفت

به پیش سپاه آمد از قلب تفت

سکندر بدو گفت کای نامدار

دو لشکر شکسته شد از کارزار

همی دام و دد مغز مردم خورد

همی نعل اسپ استخوان بسپرد

دو مردیم هر دو دلیر و جوان

سخن گوی و با مغز دو پهلوان

دلیران لشکر همه کشته‌اند

وگر زنده از رزم برگشته‌اند

چرا بهر لشکر همه کشتن است

وگر زنده از رزم برگشتن است

میان را ببندیم و جنگ آوریم

چو باید که کشور به چنگ آوریم

ز ما هرک او گشت پیروز بخت

بدو ماند این لشکر و تاج و تخت

ز رومی سخنها چو بشنید فور

خریدار شد رزم او را به سور

تن خویش را دید با زور شیر

یکی باره چون اژدهای دلیر

سکندر سواری بسان قلم

سلیحی سبک بادپایی دژم

بدوگفت کاینست آیین و راه

بگردیم یک با دگر بی‌سپاه

دو خنجر گرفتند هر دو به کف

بگشتند چندان میان دو صف

سکندر چو دید آن تن پیل مست

یکی کوه زیر اژدهایی به دست

به آورد ازو ماند اندر شگفت

غمی شد دل از جان خود برگرفت

همی گشت با او به آوردگاه

خروشی برآمد ز پشت سپاه

دل فور پر درد شد زان خروش

بران سو کشیدش دل و چشم و گوش

سکندر چو باد اندر آمد ز گرد

بزد تیغ تیزی بران شیر مرد

ببرید پی بر بر و گردنش

ز بالا به خاک اندر آمد تنش

سر لشکر روم شد به آسمان

برفتند گردان لشکر دمان

یکی کوس بودش ز چرم هژبر

که آواز او برگذشتی ز ابر

برآمد دم بوق و آواس کوس

زمین آهنین شد هوا آبنوس

بران هم نشان هندوان رزمجوی

به تنگی به روی اندر آورده روی

خروش آمد از روم کای دوستان

سر مایهٔ مرز هندوستان

سر فور هندی به خاک اندرست

تن پیلوارش به چاک اندرست

شما را کنون از پی کیست جنگ

چنین زخم شمشیر و چندین درنگ

سکندر شما را چنان شد که فور

ازو جست باید همی رزم و سور

برفتند گردان هندوستان

به آواز گشتند همداستان

تن فور دیدند پر خون و خاک

بر و تنش کرده به شمشیر چاک

خروشی برآمد ز لشکر به زار

فرو ریختند آلت کارزار

پر از درد نزدیک قیصر شدند

پر از ناله و خاک بر سر شدند

سکندر سلیح گوان بازداد

به خوبی ز هرگونه آواز داد

چنین گفت کز هند مردی به مرد

شما را به غم دل نباید سپرد

نوزاش کنون من به افزون کنم

بکوشم که غم نیز بیرون کنم

ببخشم شما را همه گنج اوی

حرامست بر لشکرم رنج اوی

همه هندوان را توانگر کنم

بکوشم که با تخت و افسر کنم

وزان جایگه شد بر تخت فور

بران جشن ماتم برین جشن سور

چنین است رسم سرای سپنج

بخواهد که مانی بدو در به رنج

بخور هرچ داری منه بازپس

تو رنجی چرا ماند باید به کس

همی بود بر تخت قیصر دو ماه

ببخشید گنجش همه بر سپاه

یکی با گهر بود نامش سورگ

ز هندوستان پهلوانی سترگ

سر تخت شاهی بدو داد و گفت

که دینار هرگز مکن در نهفت

ببخش و بخور هرچ آید فراز

بدین تاج و تخت سپنجی مناز

که گاهی سکندر بود گاه فور

گهی درد و خشمست و گه کام و سور

درم داد و دینار لشکرش را

بیاراست گردان کشورش را

چو لشکر شد از خواسته بی‌نیاز

برو ناگذشته زمانی دراز

به شبگیر برخاست آوای کوس

هوا شد به کردار چشم خروس

ز بس نیزه و پرنیانی درفش

ستاره شده سرخ و زرد و بنفش

سکندر بیامد به سوی حرم

گروهی ازو شاد و بهری دژم

ابا نالهٔ بوق و با کوس تفت

به خان براهیم آزر برفت

که خان حرم را برآورده بود

بدو اندرون رنجها برده بود

خداوند خواندش بیت‌الحرام

بدو شد همه راه یزدان تمام

ز پاکی ورا خانهٔ خویش خواند

نیایش بران کو ترا پیش خواند

خدای جهان را نباشد نیاز

نه جای خور و کام و آرام و ناز

پرستشگهی بود تا بود جای

بدو اندرون یاد کرد خدای

پس آمد سکندر سوی قادسی

جهانگیر تا جهرم پارسی

چو آگاهی آمد به نصر قتیب

کزو بود مر مکه را فر و زیب

پذیره شدش با نبرده سران

دلاور سواران نیزه‌وران

سواری بیامد هم اندر زمان

ز مکه به نزد سکندر دمان

که این نامداری که آمد ز راه

نجوید همی تاج و گنج و سپاه

نبیرهٔ سماعیل نیک اخترست

که پور براهیم پیغمبرست

چو پیش آمدش نصر بنواختش

یکی مایه‌ور جایگه ساختش

بدو شاد شد نصر و گوهر بگفت

همه رازها برگشاد از نهفت

سکندر چنین داد پاسخ بدوی

که ای پاک‌دل مهتر راست‌گوی

بدین دوده اکنون کدامست مه

جز از تو پسندیده و روزبه

بدو گفت نصر ای جهاندار شاه

خزاعست مهتر بدین جایگاه

سماعیل چون زین جهان درگذشت

جهانگیر قحطان بیامد ز دشت

ابا لشکر گشن شمشیرزن

به بیداد بگرفت شهر یمن

بسی مردم بیگنه کشته شد

بدین دودمان روز برگشته شد

نیامد جهان‌آفرین را پسند

برو تیره شد رای چرخ بلند

خزاعه بیامد چو او گشت خاک

بر رنج و بیداد بدرود پاک

حرم تا یمن پاک بر دست اوست

به دریای مصر اندرون شست اوست

سر از راه پیچیده و داد نه

ز یزدان یکی را به دل یاد نه

جهانی گرفته به مشت اندرون

نژاد سماعیل ازو پر ز خون

سکندر ز نصر این سخنها شنید

ز تخم خزاعه هرانکس که دید

به تن کودکان را نماندش روان

نماندند زان تخمه کس در جهان

ز بیداد بستد حجاز و یمن

به رای و به مردان شمشیرزن

نژاد سماعیل را برکشید

هرانکس که او مهتری را سزید

پیاده درآمد به بیت‌الحرام

سماعیلیان زو شده شادکام

بهر پی که برداشت قیصر ز راه

همی ریخت دینار گنجور شاه

چو برگشت و آمد به درگاه قصر

ببخشید دینار چندی به نصر

توانگر شد آنکس که درویش بود

وگر خوردش از کوشش خویش بود

وزان جایگه شاد لشکر براند

به جده درآمد فراوان نماند

سپه را بفرمود تا هرکسی

بسازند کشتی و زورق بسی

جهانگیر با لشکری راه‌جوی

ز جده سوی مصر بنهاد روی

ملک بود قیطون به مصر اندرون

سپاهش ز راه گمانی فزون

چو بشنید کامد ز راه حرم

جهانگیر پیروز با باد و دم

پذیره شدش با فراوان سپاه

ابا بدره و برده و تاج و گاه

سکندر به دیدار او گشت شاد

همان گفت بدخواه او گشت باد

به مصر اندرون بود یک سال شاه

بدان تا برآسود شاه و سپاه

زنی بود در اندلس شهریار

خردمند و با لشکری بی‌شمار

جهانجوی بخشنده قیدافه بود

ز روی بهی یافته کام و سود

ز لشکر سواری مصور بجست

که مانند صورت نگارد درست

بدو گفت سوی سکندر خرام

وزین مرز و از ما مبر هیچ نام

به ژرفی نگه کن چنان چون که هست

به کردار تا چون برآیدت دست

ز رنگ و ز چهر و ز بالای اوی

یکی صورت آر از سر پای اوی

نگارنده بشنید و زو بر نشست

به فرمان مهتر میان را ببست

به مصر آمد از اندلس چون نوند

بر قیصر اسکندر ارجمند

چه برگاه دیدش چه بر پشت زین

بیاورد قرطاس و دیبای چین

نگار سکندر چنان هم که بود

نگارید و ز جای برگشت زود

چو قیدافه چهر سکندر بدید

غمی گشت و بنهفت و دم در کشید

سکندر ز قیطون بپرسید و گفت

که قیدافه را بر زمین کیست جفت

بدو گفت قیطون که ای شهریار

چنو نیست اندر جهان کامگار

شمار سپاهش نداند کسی

مگر باز جوید ز دفتر بسی

ز گنج و بزرگی و شایستگی

ز آهستگی هم ز بایستگی

به رای و به گفتار نیکی گمان

نبینی به مانند او در جهان

یکی شارستان کرده دارد ز سنگ

که نبساید آن هم ز چنگ پلنگ

زمین چار فرسنگ بالای اوی

برین هم نشانست پهنای اوی

گر از گنج پرسی خود اندازه نیست

سخنهای او در جهان تازه نیست

سکندر چو بشنید از یادگیر

بفرمود تا پیش او شد دبیر

نوشتند پس نامه‌ای بر حریر

ز شیراوژن اسکندر شهرگیر

به نزدیک قیدافهٔ هوشمند

شده نام او در بزرگی بلند

نخست آفرین خداوند مهر

فروزندهٔ ماه و گردان سپهر

خداوند بخشنده داد و راست

فزونی کسی را دهد کش سزاست

به تندی نجستیم رزم ترا

گراینده گشتیم بزم ترا

چو این نامه آرند نزدیک تو

درخشان شود رای تاریک تو

فرستی به فرمان ما باژ و ساو

بدانی که با ما ترا نیست تاو

خردمندی و پیش‌بینی کنی

توانایی و پاک دینی کنی

وگر هیچ تاب اندر آری به کار

نبینی جز از گردش روزگار

چو اندازه گیری ز دارا و فور

خود آموزگارت نباید ز دور

چو از باد عنوان او گشت خشک

نهادند مهری بروبر ز مشک

بیامد هیون تگاور به راه

به فرمان آن نامبردار شاه

چو قیدافه آن نامهٔ او بخواند

ز گفتار او در شگفتی بماند

به پاسخ نخست آفرین گسترید

بدان دادگر کو زمین گسترید

ترا کرد پیروز بر فور هند

به دارا و بر نامداران سند

مرا با چو ایشان برابر نهی

به سر بر ز پیروزه افسر نهی

مرا زان فزونست فر و مهی

همان لشکر و گنج شاهنشهی

که من قیصران را به فرمان شوم

بترسم ز تهدید و پیچان شوم

هزاران هزارم فزون لشکرست

که بر هر سری شهریاری سرست

وگر خوانم از هر سوی زیردست

نماند برین بوم جای نشست

یکی گنج در پیش هر مهتری

چو آید ازین مرز با لشکری

تو چندین چه رانی زبان بر گزاف

ز دارا شدستی خداوند لاف

بران نامه بر مهر زرین نهاد

هیونی برافگند بر سان باد

چو اسکندر آن نامهٔ او بخواند

بزد نای رویین و لشکر براند

همی رفت یک ماه پویان به راه

چو آمد سوی مرز او با سپاه

یکی پادشا بود فریان به نام

ابا لشکر و گنج و گسترده کام

یکی شارستان داشت با ساز جنگ

سراپردهٔ او ندیدی پلنگ

بیاورد لشکر گرفت آن حصار

بران بارهٔ دژ گذشتی سوار

سکندر بفرمود تا جاثلیق

بیاورد عراده و منجنیق

به یک هفته بستد حصار بلند

به شهر اندر آمد سپاه ارجمند

سکندر چو آمد به شهر اندرون

بفرمود کز کس نریزند خون

یکی پور قیدافه داماد بود

بدین شهر فریان بدو شاد بود

بدو داده بد دختر ارجمند

کلاهش به قیدافه گشته بلند

که داماد را نام بد قیدروش

بدو داده فریان دل و چشم و گوش

یکی مرد بد نام او شهرگیر

به دستش زن و شوی گشته اسیر

سکندر بدانست کان مرد کیست

بجستش که درمان آن کار چیست

بفرمود تا پیش او شد وزیر

بدو داد فرمان و تاج و سریر

خردمند را بیطقون بود نام

یکی رای زن مرد گسترده کام

بدو گفت کاید به پیشت عروس

ترا خوانم اسکندر فیلقوس

تو بنشین به آیین و رسم کیان

چو من پیشت آیم کمر بر میان

بفرمای تا گردن قیدروش

ببرد دژآگاه جنگی ز دوش

من آیم به پیشت به خواهشگری

نمایم فراوان ترا کهتری

نشستنگهی ساز بی‌انجمن

چو خواهش فزایم ببخشی بمن

شد آن مرد دستور با درد جفت

ندانست کان را چه باشد نهفت

ازان پس بدو گفت شاه جهان

که این کار باید که ماند نهان

مرا چون فرستادگان پیش خوان

سخنهای قیدافه چندی بران

مرا شاد بفرست با ده سوار

که رو نامه بر زود و پاسخ بیار

بدو بیطقون گفت کایدون کنم

به فرمان برین چاره افسون کنم

به شبگیر خورشید خنجر کشید

شب تیره از بیم شد ناپدید

نشست از بر تخت بر بیطقون

پر از شرم رخ دل پر از آب خون

سکندر به پیش اندرون با کمر

گشاده درچاره و بسته در

چون آن پور قیدافه را شهرگیر

بیاورد گریان گرفته اسیر

زنش هم چنان نیز با بوی و رنگ

گرفته جوان چنگ او را به چنگ

سبک بیطقون گفت کین مرد کیست

کش از درد چندین بباید گریست

چنین داد پاسخ که بازآر هوش

که من پور قیدافه‌ام قیدروش

جزین دخت فریان مرا نیست جفت

که دارد پس پردهٔ من نهفت

برآنم که او را سوی خان خویش

برم تا بدارمش چون جان خویش

اسیرم کنون در کف شهرگیر

روان خسته از اختر و تن به تیر

چو بشنید زو این سخن بیطقون

سرش گشت پر درد و دل پر ز خون

برآشفت ازان پس به دژخیم گفت

که این هر دو را خاک باید نهفت

چنین هم به بند اندرون با زنش

به شمشیر هندی بزن گردنش

سکندر بیامد زمین بوس داد

بدو گفت کای شاه قیصر نژاد

اگر خون ایشان ببخشی به من

سرافراز گردم به هر انجمن

سر بیگناهان چه بری به کین

که نپسندد از ما جهان‌آفرین

بدو گفت بیداردل بیطقون

که آزاد کردی دو تن را ز خون

سبک بیطقون گفت با قیدروش

که بردی سر دور مانده ز دوش

فرستم کنون با تو او را بهم

بخواند به مادرت بر بیش و کم

اگر ساو و باژم فرستد نکوست

کسی را ندرد بدین جنگ پوست

نگه کن بدین پاک دستور من

که گوید بدو رزم گر سور من

تو آن کن ز خوبی که او با تو کرد

به پاداش پیچد دل رادمرد

چو این پاسخ نامه یابی ز شاه

به خوبی ورا بازگردان ز راه

چنین گفت با بیقطون قیدروش

که زو بر ندارم دل و چشم و گوش

چگونه مر او را ندارم چو جان

کزو یافتم جفت و شیرین‌روان

جهانجوی ده نامور برگزید

ز مردان رومی چنانچون سزید

که بودند یکسر هم‌آواز اوی

نگه داشتندی همه راز اوی

چنین گفت کاکنون به راه اندرون

مخوانید ما را جز از بیقطون

همی رفت پیش اندرون قیدروش

سکندر سپرده بدو چشم و گوش

چو آتش همی راند مهتر ستور

به کوهی رسیدند سنگش بلور

بدودر ز هرگونه‌ای میوه‌دار

فراوان گیا بود بر کوهسار

برفتند زانگونه پویان به راه

برآن بوم و بر کاندرو بود شاه

چو قیدافه آگه شد از قیدروش

ز بهر پسر پهن بگشاد گوش

پذیره شدش با سپاهی گران

همه نامداران و نیک اختران

پسر نیز چون مادرش را بدید

پیاده شد و آفرین گسترید

بفرمود قیدافه تا برنشست

همی راند و دستش گرفته به دست

بدو قیدروش آنچ دید و شنید

همی گفت و رنگ رخش ناپدید

که بر شهر فریان چه آمد ز رنج

نماند افسر و تخت و لشکر نه گنج

مرا این که آمد همی با عروس

رها کرد ز اسکندر فیلقوس

وگرنه بفرمود تا گردنم

زنند و به آتش بسوزد تنم

کنون هرچ باید به خوبی بکن

برو هیچ مشکن بخواهش سخن

چو بشنید قیدافه این از پسر

دلش گشت زان درد زیر و زبر

از ایوان فرستاده را پیش خواند

به تخت گرانمایگان برنشاند

فراوان بپرسید و بنواختش

یکی مایه‌ور جایگه ساختش

فرستاد هرگونه‌ای خوردنی

ز پوشیدنی هم ز گستردنی

بشد آن شب و بامداد پگاه

به پرسش بیامد به درگاه شاه

پرستندگان پرده برداشتند

بر اسپش ز درگاه بگذاشتند

چو قیدافه را دید بر تخت عاج

ز یاقوت و پیروزه بر سرش تاج

ز زربفت پوشیده چینی قبای

فراوان پرستنده گردش به پای

رخ شاه تابان به کردار هور

نشستن گهش را ستونها بلور

زبر پوششی جزع بسته به زر

برو بافته دانه‌های گهر

پرستنده با طوق و با گوشوار

به پای اندر آن گلشن زرنگار

سکندر بدان درشگفتی بماند

فراوان نهان نام یزدان بخواند

نشستن گهی دید مهتر که نیز

نیامد ورا روم و ایران به چیز

بر مهتر آمد زمین داد بوس

چنانچون بود مردم چاپلوس

ورا دید قیدافه بنواختش

بپرسید بسیار و بنشاختش

چو خورشید تابان ز گنبد بگشت

گه بار بیگانه اندر گذشت

بفرمود تا خوان بیاراستند

پرستندهٔ رود و می خواستند

نهادند یک خانه خوانهای ساج

همه پیکرش زر و کوکبش عاج

خورشهای بسیار آورده شد

می آورد و چون خوردنی خورده شد

طبقهای زرین و سیمین نهاد

نخستین ز قیدافه کردند یاد

به می خوردن اندر گرانمایه شاه

فزون کرد سوی سکندر نگاه

به گنجور گفت آن درخشان حریر

نوشته برو صورت دلپذیر

به پیش من آور چنان هم که هست

به تندی برو هیچ مبسای دست

بیاورد گنجور و بنهاد پیش

چو دیدش نگه کرد ز اندازه بیش

بدانست قیدافه کو قیصرست

بران لشکر نامور مهترست

فرستاده‌ای کرده از خویشتن

دلیر آمدست اندرین انجمن

بدو گفت کای مرد گسترده کام

بگو تا سکندر چه دادت پیام

چنین داد پاسخ که شاه جهان

سخن گفت با من میان مهان

که قیدافهٔ پاکدل را بگوی

که جز راستی در زمانه مجوی

نگر سر نپیچی ز فرمان من

نگه دار بیدار پیمان من

وگر هیچ تاب اندر آری به دل

بیارم یکی لشکری دل گسل

نشان هنرهای تو یافتم

به جنگ آمدن تیز نشتافتم

خردمندی و شرم نزدیک تست

جهان ایمن از رای باریک تست

کنون گر نتابی سر از باژ و ساو

بدانی که با ما نداری تو تاو

نبینی بجز خوبی و راستی

چو پیچی سر از کژی و کاستی

برآشفت قیدافه چون این شنید

بجز خامشی چارهٔ آن ندید

بدو گفت کاکنون ره خانه گیر

بیاسای با مردم دلپذیر

چو فردا بیایی تو پاسخ دهم

به بر گشتنت رای فرخ نهم

سکندر بیامد سوی خان خویش

همه شب همی ساخت درمان خویش

چو بر زد سر از کوه روشن چراغ

چو دیبا فروزنده شد دشت و راغ

سکندر بیامد بران بارگاه

دو لب پر ز خنده دل از غم تباه

فرستاده را دید سالار بار

بپرسید و بردش بر شهریار

همه کاخ او پر ز بیگانه بود

نشستن بلورین یکی خانه بود

عقیق و زبرجد بروبر نگار

میان اندرون گوهر شاهوار

زمینش همه صندل و چوب عود

ز جزع و ز پیروزه او را عمود

سکندر فروماند زان جایگاه

ازان فر و اورنگ و آن دستگاه

همی گفت کاینت سرای نشست

نبیند چنین جای یزدان پرست

خرامان بیامد به نزدیک شاه

نهادند زرین یکی زیرگاه

بدو گفت قیدافه ای بیطقون

چرا خیره ماندی به جزع اندرون

همانا که چونین نباشد به روم

که آسیمه گشتی بدین مایه بوم

سکندر بدو گفت کای شهریار

تو این خانه را خوارمایه مدار

ز ایوان شاهان سرش برترست

که ایوان تو معدن گوهرست

بخندید قیدافه از کار اوی

دلش گشت خرم به بازار اوی

ازان پس بدر کرد کسهای خویش

فرستاده را تنگ بنشاند پیش

بدو گفت کای زادهٔ فیلقوس

همت بزم و رزمست و هم نعم و بوس

سکندر ز گفتار او گشت زرد

روان پر ز درد و رخان لاژورد

بدو گفت کای مهتر پرخرد

چنین گفتن از تو نه اندر خورد

منم بیطقون کدخدای جهان

چنین تخمهٔ فیلقوسم مخوان

سپاسم ز یزدان پروردگار

که با من نبد مهتری نامدار

که بردی به شاه جهان آگهی

تنم را ز جان زود کردی تهی

بدو گفت قیدافه کز داوری

لبت را بپرداز کاسکندری

اگر چهرهٔ خویش بینی به چشم

ز چاره بیاسای و منمای خشم

بیاورد و بنهاد پیشش حریر

نوشته برو صورت دلپذیر

که گر هیچ جنبش بدی در نگار

نبودی جز اسکندر شهریار

سکندر چو دید آن بخایید لب

برو تیره شد روز چون تیره شب

چنین گفت بی‌خنجری در نهان

مبادا که باشد کس اندر جهان

بدو گفت قیدافه گر خنجرت

حمایل بدی پیش من بر برت

نه نیروت بودی نه شمشیر تیز

نه جای نبرد و نه راه گریز

سکندر بدو گفت هر کز مهان

به مردی بود خواستار جهان

نباید که پیچد ز راه گزند

که بد دل به گیتی نگردد بلند

اگر با منستی سلیحم کنون

همه خانه گشتی چو دریای خون

ترا کشتمی گر جگرگاه خویش

بدریدمی پیش بدخواه خویش

بخندید قیدافه از کار اوی

ازان مردی و تند گفتار اوی

بدو گفت کای خسرو شیرفش

به مردی مگردان سر خویش کش

نه از فر تو کشته شد فور هند

نه دارای داراب و گردان سند

که برگشت روز بزرگان دهر

ز اختر ترا بیشتر بود بهر

به مردی تو گستاخ گشتی چنین

که مهتر شدی بر زمان و زمین

همه نیکویها ز یزدان شناس

و زو دار تا زنده باشی سپاس

تو گویی به دانش که گیتی مراست

نبینم همی گفت و گوی تو راست

کجا آورد دانش تو بها

چو آیی چنین در دم اژدها

بدوزی به روز جوانی کفن

فرستاده‌ای سازی از خویشتن

مرا نیست آیین خون ریختن

نه بر خیره با مهتر آویختن

چو شاهی به کاری توانا بود

ببخشاید از داد و دانا بود

چنان دان که ریزندهٔ خون شاه

جز آتش نبیند به فرجام گاه

تو ایمن بباش و به شادی برو

چو رفتی یکی کار برساز نو

کزین پس نیابی به پیغمبری

ترا خاک داند که اسکندری

ندانم کسی را ز گردنکشان

که از چهر او من ندارم نشان

نگاریده هم زین نشان بر حریر

نهاده به نزد یکی یادگیر

برو راند هم حکم اخترشناس

کزو ایمنی باشد اندر هراس

چو بخشنده شد خسرو رای‌زن

زمانه بگوید به مرد و به زن

تو تا ایدری بیطقون خوانمت

برین هم نشان دور بنشانمت

بدان تا نداند کسی راز تو

همان نشنود نام و آواز تو

فرستمت بر نیکوی باز جای

تو باید که باشی خداوند رای

به پیمان که هرگز به فرزند من

به شهر من و خویش و پیوند من

نباشی بداندایش گر بدسگال

به کشور نخوانی مرا جز همال

سکندر شنید این سخن شاد شد

ز تیمار وز کشتن آزاد شد

به دادار دارنده سوگند خورد

بدین مسیحا و گرد نبرد

که با بوم و بارست و فرزند تو

بزرگان که باشند پیوند تو

نسازم جز از خوبی و راستی

نه اندیشم از کژی و کاستی

چو سوگند شد خورده قیدافه گفت

که این پند بر تو نشاید نهفت

چنان دان که طینوش فرزند من

کم اندیشد از دانش و پند من

یکی بادسارست داماد فور

نباید که داند ز نزدیک و دور

که تو با سکندر ز یک پوستی

گر ایدونک با او به دل دوستی

که او از پی فور کین آورد

به جنگ آسمان بر زمین آورد

کنون شاد و ایمن به ایوان خرام

ز تیمار گیتی مبر هیچ نام

سکندر بیامد دلی همچو کوه

رها گشته از شاه دانش پژوه

نبودش ز قیدافه چین در به روی

نبرداشت هرگز دل از آرزوی

ببود آن شب و بامداد پگاه

ز ایوان بیامد به نزدیک شاه

سپهدار در خان پیل‌استه بود

همه گرد بر گرد او رسته بود

سر خانه را پیکر از جزع و زر

به زر اندرون چند گونه گهر

به پیش اندرون دستهٔ مشک بوی

دو فرزند بایسته در پیش اوی

چو طینوش اسپ‌افگن و قیدروش

نهاده به گفتار قیدافه گوش

به مادر چنین گفت کهتر پسر

که ای شاه نیک اختر و دادگر

چنان کن که از پیش تو بیطقون

شود شاد و خشنود با رهنمون

بره بر کسی تا نیازاردش

ور از دشمنان نیز نشماردش

که زنده کن پاک جان من اوست

برآنم که روشن روان من اوست

بدو گفت مادر که ایدون کنم

که او را بزرگی بر افزون کنم

به اسکندر نامور شاه گفت

که پیدا کن اکنون نهان از نهفت

چه خواهی و رای سکندر به چیست

چه رانی تو از شاه و دستور کیست

سکندر بدو گفت کای سرفراز

به نزد تو شد بودن من دراز

مرا گفت رو باژ مرزش بخواه

وگر دیر مانی بیارم سپاه

نمانم بدو کشور و تاج و تخت

نه زور و نه شاهی نه گنج و نه بخت

چو طینوش گفت سکندر شنید

به کردار باد دمان بردمید

بدو گفت کای ناکس بی‌خرد

ترا مردم از مردمان نشمرد

ندانی که پیش که داری نشست

بر شاه منشین و منمای دست

سرت پر ز تیزی و کنداوریست

نگویی مرا خود که شاه تو کیست

اگر نیستی فر این نامدار

سرت کندمی چون ترنجی ز بار

هم‌اکنون سرت را من از درد فور

به لشکر نمایم ز تن کرده دور

یکی بانگ برزد برو مادرش

که آسیمه برگشت جنگی سرش

به طینوش گفت این نه گفتار اوست

بران درگه او را فرستاد دوست

بفرمود کو را به بیرون برند

ز پیش نشستش به هامون برند

چنین گفت پس با سکندر به راز

که طینوش بی‌دانش دیوساز

نباید که اندر نهان چاره‌ای

بسازد گزندی و پتیاره‌ای

تو دانش پژوهی و داری خرد

نگه کن بدین تا چه اندر خورد

سکندر بدو گفت کین نیست راست

چو طینوش را بازخوانی رواست

جهاندار فرزند را بازخواند

بران نامور زیرگاهش نشاند

سکندر بدو گفت کای کامگار

اگر کام دل خواهی آرام دار

من از تو بدین کین نگیرم همی

سخن هرچ گویی پذیرم همی

مرا این نژندی ز اسکندرست

کجا شاد با تاج و با افسرست

بدین سان فرستد مرا نزد شاه

که از نامور مهتری باژ خواه

بدان تا هران بد که خواهد رسید

برو بر من آید ز دشمن پدید

ورا من بدین زود پاسخ دهم

یکی شاه را رای فرخ نهم

اگر دست او من بگیرم به دست

به نزد تو آرم به جای نشست

بدان سان که با او نبینی سپاه

نه شمشیر بینی نه تخت و کلاه

چه بخشی تو زین پادشاهی مرا

چو بپسندی این نیک‌خواهی مرا

چو بشنید طینوش گفت این سخن

شنیدم نباید که گردد کهن

گرین را که گفتی به جای آوری

بکوشی و پاکیزه رای آوری

من از گنج وز بدره و هرچ هست

ز اسپان و مردان خسرو پرست

ترا بخشم و نیز دارم سپاس

تو باشی جهانگیر و نیکی‌شناس

یکی پاک دستور باشی مرا

بدین مرز گنجور باشی مرا

سکندر بیامد ز جای نشست

برین عهد بگرفت دستش به دست

بپرسید طینوش کاین چون کنی

بدین جادوی بر چه افسون کنی

بدو گفت چون بازگردم ز شاه

تو باید که با من بیایی به راه

ز لشکر بیاری سواری هزار

همه نامدار از در کارزار

به جایی یکی بیشه دیدم به راه

نشانم ترا در کمین با سپاه

شوم من ز پیش تو در پیش اوی

ببینم روان بداندیش اوی

بگویم که چندین فرستاد چیز

کزان پس نیندیشی از چیز نیز

فرستاده گوید که من نزد شاه

نیارم شدن در میان سپاه

اگر شاه بیند که با موبدان

شود نزد طینوش با بخردان

چو بیندش بپذیرد این خواسته

ز هرگونه‌ای گنج آراسته

بیاید چو بیند ترا بی‌سپاه

اگر بازگردد گشادست راه

چو او بشنود خوب گفتار من

نه اندیشد از رنگ و بازار من

بیاید بر آن سایه زیر درخت

ز گنجور می خواهد و تاج و تخت

تو جنگی سپاهی به گردش درآر

برآساید از گردش روزگار

مکافات من باشد و کام تو

نجوید ازان پس کس آرام تو

که آید به دستت بسی خواسته

پرستنده و اسپ آراسته

چو طینوش بشنید زان شاد شد

بسان یکی سرو آزاد شد

چنین داد پاسخ که دارم امید

که گردد بدو تیره روزم سپید

به دام من آویزد او ناگهان

به خونی که او ریخت اندر جهان

چو دارای دارا و گردان سند

چو فور دلیر آن سرافراز هند

چو قیدافه گفت سکندر شنید

به چشم و دلش چارهٔ او بدید

بخندید زان چاره در زیر لب

دو بسد نهان کرد زیر قصب

سکندر بیامد ز نزدیک اوی

پراندیشه بد جان تاریک اوی

همی چاره جست آن شب دیریاز

چو خورشید بنمود چینی طراز

برافراخت از کوه زرین درفش

نگونسار شد پرنیانی بنفش

سکندر بیامد به نزدیک شاه

پرستنده برخاست از بارگاه

به رسمی که بودش فرود آورید

جهانجوی پیش سپهبد چمید

ز بیگانه ایوان بپرداختند

فرستاده را پیش او تاختند

چو قیدافه را دید بر تخت گفت

که با رای تو مشتری باد جفت

بدین مسیحا به فرمان راست

بد ارنده کو بر زبانم گواست

با برای و دین و صلیب بزرگ

به جان و سر شهریار سترگ

به زنار و شماس و روح‌القدس

کزین پس مرا خاک در اندلس

نبیند نه لشکر فرستم به جنگ

نیامیزم از هر دری نیز رنگ

نه با پاک فرزند تو بد کنم

نه فرمان دهم نیز و نه خود کنم

به جان یاد دارم وفای ترا

نجویم به چیزی جفای ترا

برادر بود نیک‌خواهت مرا

به جای صلیب است گاهت مرا

نگه کرد قیدافه سوگند اوی

یگانه دل و راست پیوند اوی

همه کاخ کرسی زرین نهاد

به پیش اندر آرایش چین نهاد

بزرگان و نیک‌اختران را بخواند

یکایک بر آن کرسی زر نشاند

ازان پس گرامی دو فرزند را

بیاورد خویشان و پیوند را

چنین گفت کاندر سرای سپنج

سزد گر نباشیم چندین به رنج

نباید کزین گردش روزگار

مرا بهره کین آید و کارزار

سکندر نخواهد شد از گنج سیر

وگر آسمان اندر آرد به زیر

همی رنج ما جوید از بهر گنج

همه گنج گیتی نیرزد به رنج

برآنم که با اونسازیم جنگ

نه بر پادشاهی کنم کار تنگ

یکی پاسخ پندمندش دهیم

سرش برفرازیم و پندش دهیم

اگر جنگ جوید پس از پند من

به بیند پس از پند من بند من

ازان سان شوم پیش او با سپاه

که بخشایش آرد برو چرخ و ماه

ازین ازمایش ندارد زیان

بماند مگر دوستی در میان

چه گویید و این را چه پاسخ دهید

مرا اندرین رای فرخ نهید

همه مهتران سر برافراختند

همی پاسخ پادشا ساختند

بگفتند کای سرور داد و راد

ندارد کسی چون تو مهتر به یاد

نگویی مگر آنک بهتر بود

خنک شهرکش چون تو مهتر بود

اگر دوست گردد ترا پادشا

چه خواهد جزین مردم پارسا

نه آسیب آید بدین گنج تو

نیرزد همه گنجها رنج تو

چو اسکندری کو بیاید ز روم

به شمشیر دریا کند روی بوم

همی از درت بازگردد به چیز

همه چیز دنیی نیرزد پشیز

جز از آشتی ما نبینیم روی

نه والا بود مردم کینه‌جوی

چو بشنید گفتار آن بخردان

پسندیده و پاک‌دل موبدان

در گنج بگشاد و تاج پدر

بیاورد با یاره و طوق زر

یکی تاج بد کاندران شهر و مرز

کسی گوهرش را ندانست ارز

فرستاده را گفت کین بی‌بهاست

هرانکس که دارد جزو نارواست

به تاج مهان چون سزا دیدمش

ز فرزند پرمایه بگزیدمش

یکی تخت بودش به هفتاد لخت

ببستی گشایندهٔ نیک‌بخت

به پیکر یک اندر دگر بافته

به چاره سر شوشها تافته

سر پایها چون سر اژدها

ندانست کس گوهرش را بها

ازو چارصد گوهر شاهوار

همان سرخ یاقوت بد زین شمار

دو بودی به مثقال هر یک به سنگ

چو یک دانهٔ نار بودی به رنگ

زمرد برو چار صد پاره بود

به سبزی چو قوس قزح نابسود

گشاده شتر بار بودی چهل

زنی بود چون موج دریا به دل

دگر چار صد تای دندان پیل

چه دندان درازیش بد میل میل

پلنگی که خوانی همی بربری

ازان چار صد پوست بد بر سری

ز چرم گوزن ملمع هزار

همه رنگ و بیرنگ او پر نگار

دگر صد سگ و یوز نخچیر گیر

که آهو ورا پیش دیدی ز تیر

بیاورد زان پس دوصد گاومیش

پرستندهٔ او همی راند پیش

ز دیبای خز چارصد تخته نیز

همان تختها کرده از چوب شیز

دگر چار صد تخته از عود تر

که مهر اندرو گیرد و رنگ زر

صد اسپ گرانمایه آراسته

ز میدان ببردند با خواسته

همان تیغ هندی و رومی هزار

بفرمود با جوشن کارزار

همان خود و مغفر هزار و دویست

به گنجور فرمود کاکنون مه‌ایست

همه پاک بر بیطقون برشمار

بگویش که شبگیر برساز کار

سپیده چو برزد ز بالا درفش

چو کافور شد روی چرخ بنفش

زمین تازه شد کوه چون سندروس

ز درگاه برخاست آوای کوس

سکندر به اسپ اندر آورد پای

به دستوری بازگشتن به جای

چو طینوش جنگی سپه برنشاند

از ایوان به درگاه قیدافه راند

به قیدافه گفتند پدرود باش

به جان تازهٔ چرخ را پود باش

برین گونه منزل به منزل سپاه

همی راند تا پیش آن رزمگاه

که لشکرگه نامور شاه بود

سکندر که با بخت همراه بود

سکندر بران بیشه بنهاد رخت

که آب روان بود و جای درخت

به طینوش گفت ایدر آرام گیر

چو آسوده گردی می و جام گیر

شوم هرچ گفتم به جای آورم

ز هر گونه پاکیزه رای آورم

سکندر بیامد به پرده سرای

سپاهش برفتند یک سر ز جای

ز شادی خروشیدن آراستند

کلاه کیانی بپیراستند

که نومید بد لشکر نامجوی

که دانست کش باز بینند روی

سپه با زبانها پر از آفرین

یکایک نهادند سر بر زمین

ز لشکر گزین کرد پس شهریار

ازان نامداران رومی هزار

زره‌دار با گرزهٔ گاوروی

برفتند گردان پرخاشجوی

همه گرد بر گرد آن بیشه مرد

کشیدند صف با سلیح نبرد

سکندر خروشید کای مرد تیز

همی جنگ رای آیدت گر گریز

بلرزید طینوش بر جای خویش

پشیمان شد از دانش و رای خویش

بدو گفت کای شاه برترمنش

ستایش گزینی به از سرزنش

چنان هم که با خویش من قیدروش

بزرگی کن و راستی را بکوش

نه این بود پیمانت با مادرم

نگفتی که از راستی نگذرم؟

سکندر بدو گفت کای شهریار

چرا سست گشتی بدین مایه کار

ز من ایمنی بیم در دل مدار

نیازارد از من کسی زان تبار

نگردم ز پیمان قیدافه من

نه نیکو بود شاه پیمان‌شکن

پیاده شد از باره طینوش زود

زمین را ببوسید و زرای نمود

جهاندار بگرفت دستش به دست

بدان گونه کو گفت پیمان ببست

بدو گفت مندیش و رامش گزین

من از تو ندارم به دل هیچ کین

چو مادرت بر تخت زرین نشست

من اندر نهادم به دست تو دست

بگفتم که من دست شاه زمین

به دست تو اندر نهم هم‌چنین

همان روز پیمان من شد تمام

نه خوب آید از شاه گفتار خام

سکندر منم وان زمان من بدم

به خوبی بسی داستانها زدم

همان روز قیدافه آگاه بود

که اندر کفت پنجهٔ شاه بود

پرستنده را گفت قیصر که تخت

بیارای زیر گلفشان درخت

بفرمود تا خوان بیاراستند

نوازندهٔ رود و می خواستند

بفرمود تا خلعت خسروی

ز رومی و چینی و از پهلوی

ببخشید یارانش را سیم و زر

کرا در خور آمد کلاه و کمر

به طیوش فرمود کایدر مه‌ایست

که این بیشه دورست راه تو نیست

به قیدافه گوی ای هشیوار زن

جهاندار و بینادل و رای‌زن

بدارم وفای تو تا زنده‌ام

روان را به مهر تو آگنده‌ام

وزان جایگه لشکر اندر کشید

دمان تا به شهر برهمن رسید

بدان تا ز کردارهای کهن

بپرسد ز پرهیزگاران سخن

برهمن چو آگه شد از کار شاه

که آورد زان روی لشگر به راه

پرستنده مرد اندر آمد ز کوه

شدند اندران آگهی همگروه

نوشتند پس نامه‌ای بخردان

به نزد سکندر سر موبدان

سر نامه بود آفرین نهان

ز داننده بر شهریار جهان

که پیروزگر باد همواره شاه

به افزایش و دانش و دستگاه

دگر گفت کای شهریار سترگ

ترا داد یزدان جهان بزرگ

چه داری بدین مرز بی‌ارز رای

نشست پرستندگان خدای

گرین آمدنت از پی خواسته‌ست

خرد بی‌گمان نزد تو کاسته‌ست

بر ما شکیبایی و دانش است

ز دانش روانها پر از رامش است

شکیبایی از ما نشاید ستد

نه کس را ز دانش رسد نیز بد

نبینی جز از برهنه یک رمه

پراگنده از روزگار دمه

اگر بودن ایدر دراز آیدت

به تخم گیاها نیاز آیدت

فرستاده آمد بر شهریار

ز بیخ گیا بر میانش ازار

سکندر فرستاده و نامه دید

بی‌آزاری و رامشی برگزید

سپه را سراسر هم آنجا بماند

خود و فیلسوفان رومی براند

پرستنده آگه شد از کار شاه

پذیره شدندش یکایک به راه

ببردند بی‌مایه چیزی که بود

که نه گنج بدشان نه کشت و درود

یکایک برو خواندند آفرین

بران برمنش شهریار زمین

سکندر چو روی برهمن بدید

بران گونه آواز ایشان شنید

دوان و برهنه تن و پای و سر

تنان بی‌بر و جان ز دانش به بر

ز برگ گیا پوشش از تخم خورد

برآسوده از رزم و روز نبرد

خور و خواب و آرام بر دشت و کوه

برهنه به هر جای گشته گروه

همه خوردنیشان بر میوه‌دار

ز تخم گیا رسته بر کوهسار

ازار یکی چرم نخچیر بود

گیا پوشش و خوردن آژیر بود

سکندر بپرسیدش از خواب و خورد

از آسایش روز ننگ و نبرد

ز پوشیدنی و ز گستردنی

همه بی‌نیازیم از خوردنی

برهنه چو زاید ز مادر کسی

نباید که نازد بپوششی بسی

وز ایدر برهنه شود باز خاک

همه جای ترس است و تیمار و باک

زمین بستر و پوشش از آسمان

به ره دیده‌بان تا کی آید زمان

جهانجوی چندین بکوشد به چیز

که آن چیز کوشش نیرزد به نیز

چنو بگذرد زین سرای سپنج

ازو بازماند زر و تاج و گنج

چنان دان که نیکیست همراه اوی

به خاک اندر آید سر و گاه اوی

سکندر بپرسید که کاندر جهان

فزون آشکارا بود گر نهان

همان زنده بیش است گر مرده نیز

کزان پس نیازش نیاید به چیز

چنین داد پاسخ که ای شهریار

تو گر مرده را بشمری صدهزار

ازان صد هزاران یکی زنده نیست

خنک آنک در دوزخ افگنده نیست

بباید همین زنده را نیز مرد

یکی رفت و نوبت به دیگر سپرد

بپرسید خشکی فزون‌تر گر آب

بتابد بروبر همی آفتاب

برهمن چنین داد پاسخ به شاه

که هم آب را خاک دارد نگاه

بپرسید کز خواب بیدار کیست

به روی زمین بر گنهکار کیست

که جنبندگانند و چندی زیند

ندانند کاندر جهان برچیند

برهمن چنین داد پاسخ بدوی

که ای پاکدل مهتر راست گوی

گنهکارتر چیز مردم بود

که از کین و آزش خرد گم بود

چو خواهی که این را بدانی درست

تن خویشتن را نگه کن نخست

که روی زمین سربسر پیش تست

تو گویی سپهر روان خویش تست

همی رای داری که افزون کنی

ز خاک سیه مغز بیرون کنی

روان ترا دوزخ است آرزوی

مگر زین سخن بازگردی به خوی

دگر گفت بر جان ما شاه کیست

به کژی بهر جای همراه کیست

چنین داد پاسخ که آز است شاه

سر مایهٔ کین و جای گناه

بپرسید خود گوهر از بهر چیست

کش از بهر بیشی بباید گریست

چنین داد پاسخ که آز و نیاز

دو دیوند بیچاره و دیوساز

یکی را ز کمی شده خشک لب

یکی از فزونیست بی‌خواب شب

همان هر دو را روز می بشکرد

خنک آنک جانش پذیرد خرد

سکندر چو گفتار ایشان شنید

به رخساره شد چون گل شنبلید

دو رخ زرد و دیده پر از آب کرد

همان چهر خندان پر از تاب کرد

بپرسید پس شاه فرمانروا

که حاجت چه باشد شما را به ما

ندارم دریغ از شما گنج خویش

نه هرگز براندیشم از رنج خویش

بگفتند کای شهریار بلند

در مرگ و پیری تو بر ما ببند

چنین داد پاسخ ورا شهریار

که بامرگ خواهش نیاید به کار

چه پرهیزی از تیز چنگ اژدها

که گرزآهنی زو نیابی رها

جوانی که آید بمابر دراز

هم از روز پیری نیابد جواز

برهمن بدو گفت کای پادشا

جهاندار و دانا و فرمانروا

چو دانی که از مرگ خود چاره نیست

ز پیری بتر نیز پتیاره نیست

جهان را به کوشش چه جویی همی

گل زهر خیره چه بویی همی

ز تو بازماند همین رنج تو

به دشمن رسد کوشش و گنج تو

ز بهر کسان رنج بر تن نهی

ز کم دانشی باشد و ابلهی

پیامست از مرگ موی سپید

به بودن چه داری تو چندین امید

چنین گفت بیداردل شهریار

که گر بنده از بخشش کردگار

گذر یافتی بودمی من همان

به تدبیر بر گشتن آسمان

که فرزانه و مرد پرخاشخر

ز بخشش به کوشش نیابد گذر

دگر هرک در جنگ من کشته شد

کرا ز اخترش روز برگشته شد

به درد و به خون ریختن بد سزا

که بیدادگر کس نیابد رها

بدیدند بادافره ایزدی

چو گشتند باز از ره بخردی

کس از خواست یزدان کرانه نیافت

ز کار زمانه بهانه نیافت

بسی چیز بخشید و نستد کسی

نبد آز نزدیک ایشان بسی

بی‌آزار ازان جایگه برگرفت

بران هم نشان راه خاور گرفت

همی رفت منزل به منزل به راه

ز ره رنجه و مانده یکسر سپاه

ز شهر برهمن به جایی رسید

یکی بی‌کران ژرف دریا بدید

بسان زنان مرد پوشیده روی

همی رفت با جامه و رنگ و بوی

زبانها نه تازی و نه خسروی

نه ترکی نه چینی و نه پهلوی

ز ماهی بدیشان همی خوردنی

به جایی نبد راه آوردنی

شگفت اندر ایشان سکندر بماند

ز دریا همی نام یزدان بخواند

هم‌انگاه کوهی برآمد ز آب

بدو پاره شد زرد چون آفتاب

سکندر یکی تیز کشتی بجست

که آن را ببیند به دیده درست

یکی گفت زان فیلسوفان به شاه

که بر ژرف دریا ترا نیست راه

بمان تا ببیند مر او را کسی

که بهره ندارد ز دانش بسی

ز رومی و از مردم پارسی

بدان کشتی اندر نشستند سی

یکی زرد ماهی بد آن لخت کوه

هم‌انگه چو تنگ اندر آمد گروه

فروبرد کشتی هم اندر شتاب

هم آن کوه شد ناپدید اندر آب

سپاه سکندر همی خیره ماند

همی هرکسی نام یزدان بخواند

بدو گفت رومی که دانش بهست

که داننده بر هر کسی بر مهست

اگر شاه رفتی و گشتی تباه

پر از خون شدی جان چندین سپاه

وزان جایگه لشکر اندر کشید

یکی آبگیری نو آمد پدید

به گرد اندرش نی بسان درخت

تو گفتی که چوب چنارست سخت

ز پنجه فزون بود بالای اوی

چهل رش بپیمود پهنای اوی

همه خانه‌ها کرده از چوب و نی

زمینش هم از نی فروبرده پی

نشایست بد در نیستان بسی

ز شوری نخورد آب او هرکسی

چو بگذشت زان آب جایی رسید

که آمد یکی ژرف دریا پدید

جهان خرم و آب چون انگبین

همی مشک بویید روی زمین

بخوردند و کردند آهنگ خواب

بسی مار پیچان برآمد ز آب

وزان بیشه کژدم چو آتش به رنگ

جهان شد بران خفتگان تار و تنگ

به هر گوشه‌ای در فراوان بمرد

بزرگان دانا و مردان گرد

ز یک سو فراوان بیامد گراز

چو الماس دندانهای دراز

ز دست دگر شیر مهتر ز گاو

که با جنگ ایشان نبد زور و تاو

سپاهش ز دریا بیکسو شدند

بران نیستان آتش اندر زدند

بکشتند چندان ز شیران که راه

به یکبارگی تنگ شد بر سپاه

وزان جایگه رفت خورشیدفش

بیامد دمان تا زمین حبش

ز مردم زمین بود چون پر زاغ

سیه گشته و چشمها چون چراغ

تناور یکی لشکری زورمند

برهنه تن و پوست و بالابلند

چو از دور دیدند گرد سپاه

خروشی برآمد ز ابر سیاه

سپاه انجمن شد هزاران هزار

وران تیره شد دیدهٔ شهریار

به سوی سکندر نهادند سر

بکشتند بسیار پرخاشخر

به جای سنان استخوان داشتند

همی بر تن مرد بگذاشتند

به لشکر بفرمود پس شهریار

که برداشتند آلت کارزار

برهنه به جنگ اندر آمد حبش

غمی گشت زان لشکر شیرفش

بکشتند زیشان فزون از شمار

بپیچید دیگر سر از کارزار

ز خون ریختن گشت روی زمین

سراسر به کردار دریای چین

چو از خون در و دشت آلوده شد

ز کشته به هر جای بر توده شد

چو بر توده خاشاکها برزدند

بفرمود تا آتش اندر زدند

چو شب گشت بشنید آواز گرگ

سکندر بپوشید خفتان و ترگ

یکی پیش رو بود مهتر ز پیل

به سر بر سرو داشت همرنگ نیل

ازین نامداران فراوان بکشت

بسی حمله بردند و ننمود پشت

بکشتند فرجام کارش به تیر

یکی آهنین کوه بد پیل گیر

وزان جایگه تیز لشکر براند

بسی نام دادار گیهان بخواند

چو نزدیکی نرم‌پایان رسید

نگه کرد و مردم بی‌اندازه دید

نه اسپ و نه جوشن نه تیغ و نه گرز

ازان هر یکی چون یکی سرو برز

چو رعد خروشان برآمد غریو

برهنه سپاهی به کردار دیو

یکی سنگ‌باران بکردند سخت

چو باد خزان برزند بر درخت

به تیر و به تیغ اندر آمد سپاه

تو گفتی که شد روز روشن سیاه

چو از نرم‌پایان فراوان بماند

سکندر برآسود و لشکر براند

بشد تازیان تا به شهری رسید

که آن را کران و میانه ندید

به آیین همه پیش باز آمدند

گشاده‌دل و بی‌نیاز آمدند

ببردند هرگونه گستردنی

ز پوشیدنیها و از خوردنی

سکندر بپرسید و بنواختشان

براندازه بر پایگه ساختشان

کشیدند بر دشت پرده‌سرای

سپاهش نجست اندر آن شهر جای

سر اندر ستاره یکی کوه دید

تو گفتی که گردون بخواهد کشید

بران کوه مردم بدی اندکی

شب تیره زیشان نماندی یکی

بپرسید ازیشان سکندر که راه

کدامست و چون راند باید سپاه

همه یکسره خواندند آفرین

که ای نامور شهریار زمین

به رفتن برین کوه بودی گذر

اگر برگذشتی برو راه‌بر

یکی اژدهایست زان روی کوه

که مرغ آید از رنج زهرش ستوه

نیارد گذشتن بروبر سپاه

همی دود زهرش برآید به ماه

همی آتش افروزد از کام اوی

دو گیسو بود پیل را دام اوی

همه شهر با او نداریم تاو

خورش بایدش هر شبی پنج گاو

بجوییم و بر کوه خارا بریم

پر اندیشه و پر مدارا بریم

بدان تا نیاید بدین روی کوه

نینجامید از ما گروها گروه

بفرمود سالار دیهیم جوی

که آن روز ندهند چیز بدوی

چو گاه خورش درگذشت اژدها

بیامد چو آتش بران تند جا

سکندر بفرمود تا لشکرش

یکی تیرباران کنند ازبرش

بزد یک دم آن اژدهای پلید

تنی چند ازیشان به دم درکشید

بفرمود اسکندر فیلقوس

تبیره به زخم آوریدند و کوس

همان بی‌کران آتش افروختند

به هرجای مشعل همی سوختند

چو کوه از تبیره پرآواز گشت

بترسید ازان اژدها بازگشت

چو خورشید برزد سر از برج گاو

ز گلزاربرخاست بانگ چکاو

چو آن اژدها را خورش بود گاه

ز مردان لشکر گزین کرد شاه

درم داد سالار چندی ز گنج

بیاورد با خویشتن گاو پنج

بکشت و ز سرشان برآهخت پوست

بدان جادوی داده دل مرد دوست

بیاگند چرمش به زهر و به نفت

سوی اژدها روی بنهاد تفت

مران چرمها را پر از باد کرد

ز دادار نیکی دهش یاد کرد

بفرمود تا پوست برداشتند

همی دست بر دست بگذاشتند

چو نزدیکی اژدها رفت شاه

بسان یکی ابر دیدش سپاه

زبانش کبود و دو چشمش چو خون

همی آتش آمد ز کامش برون

چو گاو از سر کوه بنداختند

بران اژدها دل بپرداختند

فرو برد چون باد گاو اژدها

چو آمد ز چنگ دلیران رها

چو از گاو پیوندش آگنده شد

بر اندام زهرش پراگنده شد

همه رودگانیش سوراخ کرد

به مغز و به پی راه گستاخ کرد

همی زد سرش را بران کوه سنگ

چنین تا برآمد زمانی درنگ

سپاهی بروبر ببارید تیر

به پای آمد آن کوه نخچیرگیر

وزان جایگه تیز لشکر براند

تن اژدها را هم‌انجا بماند

بیاورد لشکر به کوهی دگر

کزان خیره شد مرد پرخاشخر

بلندیش بینا همی دیر دید

سر کوه چون تیغ و شمشیر دید

یکی تخت زرین بران تیغ کوه

ز انبوه یکسو و دور از گروه

یکی مرده مرد اندران تخت‌بر

همانا که بودش پس از مرگ فر

ز دیبا کشیده برو چادری

ز هر گوهری بر سرش افسری

همه گرد بر گرد او سیم و زر

کسی را نبودی بروبر گذر

هرآنکس که رفتی بران کوهسار

که از مرده چیزی کند خواستار

بران کوه از بیم لرزان شدی

به مردی و بر جای ریزان شدی

سکندر برآمد بران کوه‌سر

نظاره بران مرد با سیم و زر

یکی بانگ بشنید کای شهریار

بسی بردی اندر جهان روزگار

بسی تخت شاهان بپرداختی

سرت را به گردون برافراختی

بسی دشمن و دوست کردی تباه

ز گیتی کنون بازگشتست گاه

رخ شاه ز آواز شد چون چراغ

ازان کوه برگشت دل پر ز داغ

همی رفت با نامداران روم

بدان شارستان شد که خوانی هروم

که آن شهر یکسر زنان داشتند

کسی را دران شهر نگذاشتند

سوی راست پستان چو آن زنان

بسان یکی نار بر پرنیان

سوی چپ به کردار جوینده مرد

که جوشن بپوشد به روز نبرد

چو آمد به نزدیک شهر هروم

سرافراز با نامداران روم

یکی نامه بنوشت با رسم و داد

چنانچون بود مرد فرخ‌نژاد

به عنوان بر از شاه ایران و روم

سوی آنک دارند مرز هروم

سر نامه از کردگار سپهر

کزویست بخشایش و داد و مهر

هرانکس که دارد روانش خرد

جهان را به عمری همی بسپرد

شنید آنک ما در جهان کرده‌ایم

سر مهتری بر کجا برده‌ایم

کسی کو ز فرمان ما سر بتافت

نهالی بجز خاک تیره نیافت

نخواهم که جایی بود در جهان

که دیدار آن باشد از من نهان

گر آیم مرا با شما نیست رزم

به دل آشتی دارم و رای بزم

اگر هیچ دارید داننده‌ای

خردمند و بیدار خواننده‌ای

چو برخواند این نامهٔ پندمند

برآنکس که هست از شما ارجمند

ببندید پیش آمدن را میان

کزین آمدن کس ندارد زیان

بفرمود تا فیلسوفی ز روم

برد نامه نزدیک شهر هروم

بسی نیز شیرین سخنها بگفت

فرستاده خود با خرد بود جفت

چو دانا به نزدیک ایشان رسید

همه شهر زن دید و مردی ندید

همه لشکر از شهر بیرون شدند

به دیدار رومی به هامون شدند

بران نامه‌بر شد جهان انجمن

ازیشان هرانکس که بد رای زن

چو این نامه برخواند دانای شهر

ز رای دل شاه برداشت بهر

نشستند و پاسخ نوشتند باز

که دایم بزی شاه گردن فراز

فرستاده را پیش بنشاندیم

یکایک همه نامه برخواندیم

نخستین که گفتی ز شاهان سخن

ز پیروزی و رزمهای کهن

اگر لشکر آری به شهر هروم

نبینی ز نعل و پی اسپ بوم

بی‌اندازه در شهر ما برزنست

بهر برزنی بر هزاران زنست

همه شب به خفتان جنگ اندریم

ز بهر فزونی به تنگ اندریم

ز چندین یکی را نبودست شوی

که دوشیزگانیم و پوشیده‌روی

ز هر سو که آیی برین بوم و بر

بجز ژرف دریا نبینی گذر

ز ما هر زنی کو گراید بشوی

ازان پس کس او را نه‌بینیم روی

بباید گذشتن به دریای ژرف

اگر خوش و گر نیز باریده برف

اگر دختر آیدش چون کردشوی

زن‌آسا و جویندهٔ رنگ و بوی

هم آن خانه جاوید جای وی است

بلند آسمانش هوای وی است

وگر مردوش باشد و سرفراز

بسوی هرومش فرستند باز

وگر زو پسر زاید آنجا که هست

بباشد نباشد بر ماش دست

ز ما هرک او روزگار نبرد

از اسپ اندر آرد یکی شیرمرد

یکی تاج زرینش بر سر نهیم

همان تخت او بر دو پیکر نهیم

همانا ز ما زن بود سی‌هزار

که با تاج زرند و با گوشوار

که مردی ز گردنکشان روز جنگ

به چنگال او خاک شد بی‌درنگ

تو مردی بزرگی و نامت بلند

در نام بر خویشتن در مبند

که گویند با زن برآویختنی

ز آویختن نیز بگریختی

یکی ننگ باشد ترا زین سخن

که تا هست گیتی نگردد کهن

چه خواهی که با نامداران روم

بیایی بگردی به مرز هروم

چو با راستی باشی و مردمی

نبینی جز از خوبی و خرمی

به پیش تو آریم چندان سپاه

که تیره شود بر تو خورشید و ماه

چو آن پاسخ نامه شد اسپری

زنی بود گویا به پیغمبری

ابا تاج و با جامهٔ شاهوار

همی رفت با خوب‌رخ ده سوار

چو آمد خرامان به نزدیک شاه

پذیره فرستاد چندی به راه

زن نامبردار نامه بداد

پیام دلیران همه کرد یاد

سکندر چو آن پاسخ نامه دید

خردمند و بینادلی برگزید

بدیشان پیامی فرستاد و گفت

که با مغز مردم خرد باد جفت

به گرد جهان شهریاری نماند

همان بر زمین نامداری نماند

که نه سربسر پیش من کهترند

وگرچه بلندند و نیک‌اخترند

مرا گرد کافور و خاک سیاه

همانست و هم بزم و هم رزمگاه

نه من جنگ را آمدم تازیان

به پیلان و کوس و تبیره زنان

سپاهی برین سان که هامون و کوه

همی گردد از سم اسپان ستوه

مرا رای دیدار شهر شماست

گر آیید نزدیک ما هم رواست

چو دیدار باشد برانم سپاه

نباشم فراوان بدین جایگاه

ببینیم تا چیستتان رای و فر

سواری و زیبایی و پای و پر

ز کار زهشتان بپرسم نهان

که بی‌مرد زن چون بود در جهان

اگر مرگ باشد فزونی ز کیست

به بینم که فرجام این کار چیست

فرستاده آمد سخنها بگفت

همه راز بیرون کشید از نهفت

بزرگان یکی انجمن ساختند

ز گفتار دل را بپرداختند

که ما برگزیدیم زن دو هزار

سخن‌گوی و داننده و هوشیار

ابا هر صدی بسته ده تاج زر

بدو در نشانده فراوان گهر

چو گرد آید آن تاج باشد دویست

که هر یک جز اندر خور شاه نیست

یکایک بسختیم و کردیم تل

اباگوهران هر یکی سی رطل

چو دانیم کامد به نزدیک شاه

یکایک پذیره شویمش به راه