با توجه به اسناد تاریخی ایران کهن و به ویژه شاهنامه که غنی‌ترین منبع تاریخی مکتوب است پی برده می‌شود که دوران کیومرث یکی از مهمترین دوره‌های تاریخی این سرزمین است.
خود واژه کیومرث که در پهلوی در ریخت گیومرت به کار میرفته است، در اوستا، گَیَ مَرِتَن بوده است. که به معنی «زندگانی میرا» میباشد. چنانکه بلعمی نیز مینویسد: «معنی کیومرث زندهٔ گویای میرا است.»
در باورشناسی ایرانی، نخستین شبه‌انسان کیومرث است. کیومرث در کرانهٔ چپ از رود سپند و نیکوی «دائیتی» در ایرانویچ آفریده شد و گاو یکتا آفرید در کرانهٔ راست. بعدها از بطن او مشیا و مشیانی متولد شده و شروع به زاد و ولد می‌کنند.
محمدبن جریر طبری درباره کیومرث و جانشینانش مینویسد:
«مردمان را اختلاف هست به گاه کیومرث اندر، و هر کسی چیزی همی‌گویند گروهان عجم گویند که او آن است که آدمش خوانند و خلق از اوست.»
آن‌چه که مشخص است، در میان باور ایرانیان باستان، گیومرت نخستین آفریده خداوند بود که شبیه انسان بود. اما در نبرد با اهریمن کشته شد. از بقایای بدن او دو انسان همچون گیاه از زمین روییدند. که این دو با هم ازدواج کرده و نسل بشر را گسترش دادند.
شاهنامه اما کیومرث را نخستین پادشاه می‌داند که احتمالا درست نیست. زیرا در میان منایع کهن اوستایی، نخستین پادشاه ایران هوشنگ از نسل کیومرث بود.
